Πρέπει να Γράψουμε την Ιστορία του Προσφυγικού

Η Χίος – όπως και τόσα άλλα μέρη της Ελλάδας – γέμισε Ιστορία με το προσφυγικό. Το άρθρο αυτό είναι ένα κάλεσμα ιστορικής ευαισθητοποίησης, να αισθανθεί ο κόσμος του νησιού ότι πρέπει να αρχίσει άμεσα την καταγραφή αυτής της ιστορίας, όπως τη βίωσε. Να συγκεντρωθούν προφορικές, υλικές και ψηφιακές πηγές, να μαζευτούν μαρτυρίες και αναλύσεις που θα μπορέσουν σταδιακά να δημιουργήσουν μια συλλογική μνήμη που να εκφράζει όλες τις εμπειρίες, όλες τις πλευρές του τί συνέβη. Η προσπάθεια πρέπει να ξεκινήσει τώρα, και με όσο μεγαλύτερη συμμετοχή γίνεται. Αυτοί που ζήσανε το προσφυγικό πρέπει να πάρουν την ιστορία στα χέρια τους – ‘ντόπιοι’ και ξένοι, παλιοί Χιώτες και νέοι, μόνιμοι και περαστικοί.

Ένα ‘ιστορικό’ γεγονός

Ο πρώτος και πιο προφανής λόγος είναι ότι το προσφυγικό είναι ένα ‘ιστορικό’ γεγονός. Αυτό σίγουρα ισχύει για τους πρόσφυγες τους ίδιους, για τους περισσότερους από τους οποίους η Χίος είναι απλώς ένα κεφάλαιο μια πολύ μεγαλύτερης ιστορίας. Αλλά και για τη Χίο το προσφυγικό είναι μάλλον το σημαντικότερο γεγονός που συνέβη στο νησί από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Ξεχασμένη για δεκαετίες στην ‘παραμεθόριο’ του νεοελληνικού κράτους, το 2015 η Χίος βρέθηκε ξαφνικά στο επίκεντρο μιας παγκόσμιας κρίσης, αυτό που μάθαμε εκ των υστέρων να αποκαλούμε ‘προσφυγικό’. Και όλοι οι κάτοικοι του νησιού άρχισαν να ασχολούνται με τους πρόσφυγες – άλλοι άμεσα και έμπρακτα, άλλοι από απόσταση. Όλοι το κουβεντιάσανε, το σκεφτήκανε, το νοιώσανε. Και στα χωριά να πήγαινες, πάλι κουβέντες για τους πρόσφυγες άκουγες. Η ζωή άλλαξε, η κοινωνία τραντάχθηκε. Και αν και τα ‘φωτα της δημοσιότητας’ σβήσανε η ιστορία συνεχίζει να εξελίσσεται.

Αυτή η ιστορία θα γραφτεί ούτως ή άλλως. Όμως τί ιστορία θα είναι αυτή; Και σε ποιές μνήμες θα βασιστεί;

Η αστάθεια της μνήμης

Εδώ έγκειται ο δεύτερος και πιο επιτακτικός λόγος για τον οποίο η ιστορία του προσφυγικού πρέπει να καταγραφεί άμεσα και με όσο μεγαλύτερη συμμετοχή γίνεται. Ποιές μαρτυρίες, ποιές φωνές είναι αυτές που θα αποτελέσουν τη βάση της ιστορίας του προσφυγικού στη Χίο; Θα υπάρχει πλούσιο και – το βασικότερο – αντιπροσωπευτικό υλικό; Ή μήπως η ‘ιστορία’ θα είναι τελικά άλλη από αυτό που βιώθηκε; Θα υπάρχουν κεφάλαια ολόκληρα που θα ξεχαστούν; Ας μην αφήσουμε τις μνήμες να γλιστρήσουν μέσα από τα χέρια μας.

Άμα δεν μαζευτούν τώρα οι μαρτυρίες, όσο είναι ακόμη ζωντανές, τότε οι κίνδυνοι συσσωρεύονται. Όλοι ξέρουμε ότι η ανθρώπινη μνήμη είναι αδύναμη. Άλλα τα ξεχνά, άλλα τα αλλοιώνει, άλλα τα τοποθετεί λάθος. ‘Πότε είδα τους πρώτους πρόσφυγες’; ‘Πότε άλλαξα γνώμη’; ‘Τί έγινε εκείνο το βράδυ;’, ‘Τί κουβέντες γίνανε;’ Ο χρόνος περνά γρήγορα. Τί να πρωτοθυμηθεί κανείς, τί να συγκρατήσει; Τόσα πολλά έχουν συμβεί και συμβαίνουν ακόμη.

Βέβαια, σίγουρα δεν είναι και εύκολη υπόθεση να γράψει κανείς την ιστορία του παρόντος του. Όταν το προσφυγικό έγινε ξαφνικά πρώτο θέμα δεν είχε χρόνο ο κόσμος να καταγράψει τα τόσα πολλά που γινόντουσαν, να κρατήσει ημερολόγια, να βγάλει φωτογραφίες. Τί να πρωτοπρολάβεις, να γράφεις σημειώσεις ή να τρέξεις να ασχοληθείς με τους συνανθρώπους σου, να τρέξεις να βρεις νερό, φαγητό και ρούχα;

Μια ιστορία του σήμερα

Το να γράψεις την ‘ιστορία του σήμερα’ σίγουρα ακούγεται κάπως οξύμωρο. Όταν λέμε ‘ιστορία’ συνήθως σκεφτόμαστε το μακρινό παρελθόν. Η παραδοσιακή αντίληψη της ιστορικής επιστήμης λέει ότι ιστορία γράφεται αφότου περάσουν κάποιες δεκαετίες, να έχει περάσει μια γενιά, να έχουν ξεθυμάνει τα πάθη, να έχουν αρχίσει να ανοίγουν τα αρχεία.

Αλλά η ζωή δεν εισακούει τέτοιους κανόνες, όσο σωστοί και να ακούγονται. Και αυτό γιατί πέρα από την πανεπιστημιακή ιστορία υπάρχει και η λαϊκή ιστορική συνείδηση, η ‘συλλογική μνήμη’. Αυτή η μνήμη αρχίζει να δουλεύεται, να κατακάθεται και να καταγράφεται αυτόματα με το πού συμβεί κάτι μικρό ή μεγάλο. Οι εφημερίδες γεμίζουν περιγραφές και σχόλια. Ο κόσμος κουβεντιάζει και σταδιακά δημιουργεί ένα κοινό λόγο, μια κοινή μνήμη. ‘Ναι, όντως έτσι έγινε’. Κάποιοι βγάζουν φωτογραφίες, άλλοι περιγράφουν μικρά επεισόδια στο facebook. Και ο υλικός μας χώρος συγκρατεί τα απομεινάρια του παρόντος – αφίσες στους τοίχους, γκράφιτι στους τοίχους, μπουκάλια, τσιγάρα, αντικείμενα που μπορεί να φαντάζουν σκουπίδια αλλά που ταυτόχρονα σου λένε ότι κάτι έγινε εδώ.

Όλα αυτά αποτελούν άμεσες ιστορικές μαρτυρίες. Το θέμα είναι ποιες απο αυτές τελικά θα αντέξουν το πέρασμα του χρόνου. Ποιές θα πεταχθόύν και θα ξεχασθούν και ποιές θα συγκρατηθούν;

Το τί σώζεται και τί ξεχνιέται από την ιστορία του σήμερα δεν είναι τυχαίο.

Άμα περάσει κανείς σήμερα από τη Σούδα, τη τάφρο του κάστρου της πόλης της Χίου, θα τη βρει άδεια, έρημη, ένα χώρο νεκρό στο κέντρο της πόλης. Σαν να μη την έχει πατήσει άνθρωπος για αιώνες. Κι όμως, από το φθινόπωρο του 2015 και για δύο χρόνια ήταν το μέρος όπου χτυπούσε η καρδιά του προσφυγικού στη Χίο. Πόσες ζωές περάσανε μέσα από τη Σούδα! Πόσες δημόσιες κουβέντες, πόσοι καυγάδες και πόσες διαμαρτυρίες έγιναν για ‘τη Σούδα’! Πόσες στιγμές αγωνίας και ελπίδας βιώθηκαν μέσα στις σκηνές που τη γέμισαν ασφυκτικά. Πόσες φορές έγινε η Χίος παγκόσμια είδηση λόγω του τί διαδραματιζόταν στη Σούδα και στους γύρω δρόμους; Λίγες μέρες αφότου άδειασε από ανθρώπινες ψυχές, ήρθαν τα συνεργεία καθαρισμού και οι μπουλντόζες να την αδειάσουν και από τα υλικά υπολείμματα των ανθρωπίνων ιστοριών. Σχεδόν κανένα ίχνος δεν έχει μείνει. Και γιατί όχι, μπορεί κανείς να πει. Δικαιολογημένα ίσως. ‘Σκουπίδια’ άφησε ο κόσμος πίσω του, θα πει κάποιος. Όμως, όπως ξέρουν πολύ καλά οι αρχαιολόγοι, η αξία που δίνεται σε ένα αντικείμενο ή σε μία μνήμη είναι πάντα κάτι το σχετικό.

Το ποιες μνήμες θα σωθούν είναι θέμα επιλογών. Αυτές οι επιλογές τείνουν να αντανακλούν τις πολιτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές ιεραρχίες μίας κοινωνίας. Ο άνθρωπος επικεντρώνεται σε αυτά που η σύγχρονή του κουλτούρα του λέει ότι έχουν σημασία. Η κουβέντα του σπουδασμένου ή του πολιτικού εκτιμάται πιο πολύ από αυτή του συνταξιούχου και του πρόσφυγα. ‘Μα ποιός είμαι εγώ που μπορώ να γράψω την ιστορία μου’, μπορεί κάποιος ταπεινόφρονα να ρωτήσει.

Ποιανού ιστορία θα μείνει;

Μα άμα δε μιλήσεις εσύ τότε θα μιλήσει ο άλλος για σένα. Η καλή ιστορία είναι αυτή που εκφράζει μια πληθώρα απόψεων, που είναι αληθινά δημοκρατική.

Δημοκρατική ιστορία δεν είναι αυτή που θα ακούσει το καθετί του καθενός – αυτό είναι αδύνατο να γίνει, και άμα γινότανε το αποτέλεσμα θα ήταν χαοτικό. Μια δημοκρατική εκδοχή της ιστορίας όμως ακούει όλες τις πλευρές, όλες τις ομάδες ανθρώπων, τους πάνω και τους κάτω, τους πολλούς και τους λίγους. Ακούει διαφορετικές γενιές, επαγγέλματα, γειτονιές, φύλα και εθνότητες. Μόνο έτσι θα καταγραφεί μία ιστορία ζωντανή, από πρώτο χέρι, μια ιστορία με όλη της την ποικιλία και περιπλοκότητα.

Όπως έχουν τα πράματα μέχρι στιγμής, μακράν οι περισσότερες διαθέσιμες πηγές για το προσφυγικό, για το τί έγινε, τί έκανε και τί αισθάνθηκε ο κόσμος είναι οι διάφορες τοπικές εφημερίδες, σαν την Αλήθεια, τον Αστραπάρη και ιδιαίτερα τον Πολίτη πού έχει δώσει ιδιαίτερο βάρος στη διατήρηση του προσφυγικού στην καθημερινή επικαιρότητα. Αυτό είναι ένα πλούσιο και πολύ ενδιαφέρον υλικό ανάλυσης για το πώς ο τοπικός τύπος λειτούργησε σε σχέση με το προσφυγικό, ποιές ειδήσεις κάλυψε και ποιές όχι, τί απόψεις προώθησε και ποιές όχι. Αλλά αυτό το υλικό δεν είναι αντιπροσωπευτικό της συνολικής ιστορίας του προσφυγικού. Πτυχές της ιστορίας είναι μόνο.

Μια συλλογική, δημοκρατική ιστορία είναι πολιτικά χρήσιμη

Τα οφέλη που μπορεί να αποκομίσει η χιώτικη κοινωνία από μια τέτοια ιστορική καταγραφή είναι μακροχρόνια. Η δύναμη της ιστορικής συνείδησης είναι τεράστια. Μας βοηθάει να καταλάβουμε την κοινωνία μέσα στην οποία ζούμε και το ρόλο μας σ’αυτή. Μας λέει ποιοί είμαστε, από πού ερχόμαστε και πού πάμε. Ο τρόπος με τον οποίο θα γραφτεί η τοπική ιστορία του προσφυγικού θα επιδράσει εν τέλει στο πώς θα εξελιχθεί η Χίος στο μέλλον. Ήδη οι εμπειρίες του χθες επιδρούν καταλυτικά στο πως αντιλαμβάνεται και αντιδρά ο κόσμος στις εξελίξεις του σήμερα. Το τί νομίζουμε ότι έγινε γεννά το τί νομίζουμε ότι πρέπει να γίνει.

Ποιά είναι τελικά η πραγματική εμπειρία της Χίου στο προσφυγικό; Απο το 2015 και μετά πολλά καινούργια συνέβησαν. Συνήθειες και αντιλήψεις μεταβλήθηκαν. Άλλες βγήκαν πιό ξεκαθαρα στην επιφάνεια. Σίγουρα τα γεγονότα των τελευταίων ετών έχουν λειτουργήσει σαν καταλύτης. Οι Χίος άλλαξε. Η ντόπια κοινωνία είδε τον εαυτό της έξω από τα συνήθη. Ήρθε αντιμέτωπη με τα ένστικτά της, τις δυνάμεις, τις ικανότητες και τα όριά της. Τό ίδιο συνέβη και με κάθε κάτοικο της Χίου ξεχωριστά, είτε πήγε να βοηθήσει, είτε να διαμαρτυρηθεί, είτε αποφάσισε να σωπάσει και να ιδιωτεύσει. Αλλά πώς και πόσο άλλαξε η Χίος; Η μελέτη της ιστορίας του προσφυγικού θα βοηθήσει τη Χιώτικη κοινωνία να καταλάβει καλύτερα την ταυτότητά της, τα υλικά που τη δομούν και τη δυναμική της. Και αυτό μόνο θετικά αποτελέσματα μπορεί να φέρει.

Και βέβαια η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται ποτέ η ίδια, όμως η Χίος θα είναι πάντα σταθμός για πρόσφυγες από (ή προς) την Ασία. Η γεωγραφική θέση της της το επιβάλει. Από το 1912 είναι το ανατολικό σύνορο της Ελλάδας, ενώ πλέον είναι και το σύνορο της Ευρωπαïκής Ένωσης. Η Χίος δεν είναι Μύκονος ή Σκιάθος. Αντί να προσπαθεί να αποφύγει την γεωγραφική της ταυτότητα, και τον ιστορικό της ρόλο, μπορεί να μάθει την προσφυγική της ιστορία, έτσι όπως φουντώνει και μετά υποχωρεί, κάθε λίγες δεκαετίες.

Εδώ το θέμα είναι ξεκάθαρα πολιτικό.

Αυτό το ξέρουν πρώτοι από όλους οι πρόσφυγες. Καθόλη τη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία το περισσότερο ενδιαφέρον όταν γίνεται κουβέντα για το προσφυγικό επικεντρώνεται στους πρόσφυγες σαν ένα πρόβλημα που πρέπει είτε να λυθεί, είτε να αποτραπεί. Λίγοι ασχολούνται με τους πρόσφυγες ως αυτόνομες ψυχές, τί σκέφτονται, τί κάνουν, πώς ζουν, τί νοιάζονται, και πώς επιδρά η εμπειρία της προσφυγιάς στη ζωή τους. Είναι εντυπωσιακό πόσο λίγη προσοχή δίνουν οι σύγχρονες γενικές ιστορίες στους πρόσφυγες’, παρατήρησε πρόσφατα ο Peter Gatrell, ένας από τους λίγους ιστορικούς μελετητές της ευρωπαϊκής προσφυγικής ιστορίας. Αποτέλεσμα είναι ότι μια λαϊκή ιστορία των προσφύγων μένει άγραφη. Οι πρόσφυγες μένουν ξεχασμένοι, με ότι συνεπάγεται αυτό για την ικανότητά τους να προσαρμοσθούν ομαλά στη νέα τους ζωή.

Ακόμη πιο παράδοξο όμως ακούγεται ότι όσο άφαντοι είναι οι πρόσφυγες από την ευρύτερη συλλογική ιστορική συνείδηση, τόσο άφαντες είναι και οι τοπικές κοινωνίες στις οποίες φθάνουν οι πρόσφυγες. Πού είναι οι ιστορικές ή κοινωνιολογικές έρευνες, πού είναι οι νουβέλες, πού είναι τα ντοκιμαντέρ για το πώς έζησαν οι Ελλαδίτες με τους Μικρασιάτες, οι Λονδρέζοι με τους Νοτιοασιάτες, οι Γερμανοί με τους Ρωσοεβραίους; Οι πρόσφυγες και οι ντόπιες κοινωνίες, η ολική ‘τοπική κοινωνία’ δηλαδή του προσφυγικού, μένει αχαρτογράφητη και άφωνη. Το πρόβλημα είναι ότι άμα δε ακούγεται αυτή η κοινωνία, ο κόσμος ο πολύς, ο καθημερινός, τότε αφήνεται κενό να ακουστεί αυτός που μιλά δυνατά, που είναι συνήθως ο θυμωμένος ή ο στρατευμένος. Έτσι οι λίγοι μιλάνε για όλους, και εν τέλει μιλάνε όλοι σαν τους λίγους.

Η ιστορία του προσφυγικού λοιπόν πρέπει να γραφτεί από τους πολλούς, διότι μόνο έτσι θα δημιουργηθούν όροι κοινωνικής συνοχής, κατανόησης και συνύπαρξης.

Αγαπητοί αναγνώστες, πάρτε την ιστορία σας στα χέρια σας. Αυτή η ιστορία πρέπει να γραφτεί. Στο επόμενο άρθρο θα δούμε πώς μπορεί να γίνει αυτό.

Tο άρθρο αυτό είναι μέρος μιας σειράς κειμένων με μαρτυρίες και αναλύσεις της ιστορίας του προσφυγικού στη Χίο. Ο σκοπός αυτού του εγχειρήματος είναι να σωθούν μνήμες πριν σβήσουν και να ξεκινήσει μια κουβέντα πάνω στο τί έγινε και πώς έγινε. Προσκαλούνται οι ενδιαφερόμενοι αναγνώστες να ξεκινήσουν τις δικές τους προσπάθειες: προσωπικές ή ομαδικές καταγραφές και συλλογές ιστορικού υλικού και μαρτυριών. Για ερωτήσεις, σχόλια, μαρτυρίες και χρήσιμες ιδέες μπορούν να επικοινωνήσουν με τον Ευγένιο Μιχαήλ στο e.michail@brighton.ac.uk