Ένας ‘Χιώτης’ λατίνος του 17ου αι. γράφει για τη Χίο και το Αρχιπέλαγος

Francesco Lupazzolo, “Breue discorso e ipografia dell’ isole del arcipelago’
 
του Νίκου Μερούση

Στη συλλογή του Φ. Π. Αργέντη, που φυλάσσεται στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη της Χίου ‘Κοραής’, ανήκει το χειρόγραφο με τίτλο “Breue discorso e ipografia dell’ isole del archipelago composto da Francesco Lupazzolo da Casale Monferato, habitante in Scio l’ anno 1632, 15 xbre’΄’ (ταξινομικός αριθμός 73497, θέση Β2). Το έργο, όπως δηλώνεται στο εξώφυλλο, συντάχθηκε από τον Francesco Lupazzolo, κάτοικο Χίου, και φέρει την ημερομηνία 15 Δεκεμβρίου 1632. Το χειρόγραφο είναι δεμένο με περγαμηνή (limp vellum binding), τον κλασικό τρόπο βιβλιοδεσίας της συγκεκριμένης συλλογής, φέρει δε στο εξώφυλλο ως έμβλημα γρυπαετό και το απόφθεγμα ΣΠΕΥΔΕ ΒΡΑΔΕΩΣ, χαρακτηριστικά σύμβολα μαζί με το ex libris στο εσώφυλλο της συλλογής του Φίλιππου Αργέντη. Το χειρόγραφο βιβλίο με διαστάσεις 150Χ102 χιλ. αποτελείται από 120 σελίδες χειροποίητου χαρτιού με υδατόσημο και δύο παρένθετους αναδιπλούμενους χάρτες, έναν της Χίου (διαστάσεις 171Χ 213 χιλ.) (εικ. 1) και έναν του Αρχιπελάγους (διαστάσεις 295 Χ 207 χιλ.). Ο χάρτης της Χίου έχει δεθεί μετά το εξώφυλλο, ενώ του Αρχιπελάγους ανάμεσα στις σελίδες 116-117. Ο γραφέας διακρίνεται για τη σταθερή και καθαρή γραφή, κάτι στο οποίο συνέβαλαν η ποιότητα του χαρτιού και η χρήση της μεταλλογαλλικής μελάνης (iron-gall ink). Τα περιθώρια κάθε σελίδας ορίζονται με κάθετες και οριζόντιες γραμμές που έχουν αποδοθεί με ερυθρή μελάνη και αριθμούνται πάνω αριστερά ή δεξιά. Μερικές σελίδες δεν έχουν αρίθμηση (σελ. 8, 9, 12, 13, 33, 45, 102-103, 115). Το χειρόγραφο κείμενο ολοκληρώνεται στη σελίδα 117, οι επόμενες σελίδες έχουν μόνο εικόνες, οι οποίες συνολικά είναι 29, από αυτές οι 14 έχουν θέματα από τη Χίο (εικ. 2). Οι ολοσέλιδες εικόνες, σε κάποιες περιπτώσεις πιθανόν να προστατεύονταν από ημιδιαφανή φύλλα, που δεν σώζονται σήμερα (σελ. 14-15, 16-17).

Το συγκεκριμένο έργο είναι ένα νησολόγιο (isolario), με άλλα λόγια ένας περιηγητικός οδηγός, είδος ιδιαίτερα αγαπητό στα χρόνια της Αναγέννησης. Στα νησολόγια μέσα από χάρτες, εικόνες, περιγραφές και αφηγήσεις παρουσιάζονταν συνοπτικά το παρελθόν και το παρόν του νησιωτικού και γενικότερα του παράκτιου κόσμου της ανατολικής Μεσογείου. Ο αφηγητής σε αυτό το χειρόγραφο ξεκινά με τη Χίο (σελ. 2-40), ακολουθεί η Κωνσταντινούπολη (σελ. 40-44), επιστρέφει για λίγο στη Χίο (σελ. 44-47), στη συνέχεια αναφέρεται συνοπτικά στους Τούρκους (σελ. 50), ενώ στις υπόλοιπες σελίδες περιγράφει τα νησιά του Αρχιπελάγους (σελ. 51-112), ξεκινώντας από την Πάτμο. Στην περιήγηση περιλαμβάνεται και η Σμύρνη (σελ. 113-117) . Το έργο είναι σαφές ότι χωρίζεται σε δύο μέρη: το πρώτο είναι αφιερωμένο στη Χίο και το δεύτερο στα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου Πελάγους, θεματολόγιο που υποστηρίζεται εικονογραφικά από τους δύο χάρτες και τις διάσπαρτες εικόνες από τις οποίες οι μισές έχουν χιώτικα θέματα.

Το βιβλιοδετημένο χειρόγραφο συνοδεύεται από τυπωμένο φυλλάδιο οκτώ σελίδων του Φίλιππου Αργέντη με τίτλο «Francesco Lupazolo’s Isolario and Breue Discorso» στο οποίο εκτός των άλλων αναφέρεται ότι ο χιακής καταγωγής ευπατρίδης αγόρασε το χειρόγραφο, το οποίο σώζεται σε άριστη κατάσταση – σημειώνεται ότι έχουν σωθεί τα κεφαλάρια από το αρχικό χειρόγραφο-, στο Παρίσι τον Δεκέμβριο του 1958. Μετά την αγορά βιβλιοδετήθηκε για πρώτη φορά. Σε αυτό φυλλάδιο παρατίθενται χρήσιμες διευκρινίσεις και επεξηγηματικές πληροφορίες, οι οποίες, δυστυχώς, δεν έγιναν ποτέ γνωστές στη διεθνή βιβλιογραφία.

Μπορεί στο εξώφυλλο του χειρογράφου να αναγράφεται η ημερομηνία 15 Δεκεμβρίου 1632 (εικ. 3), ωστόσο στη σελίδα 9 γίνεται λόγος ότι τον Απρίλιο του 1637 ο συντάκτης του έργου βρισκόταν στη Χίο. Στη σελίδα 23 σε μια αναφορά στις βίγλες και στη νυχθημερόν φύλαξη του νησιού από τους βιγλάτορες αναφέρεται το έτος 1639. Ακόμα, στην αρχή του χειρογράφου (σελ. 1) ο Francesco Lupazzolo γράφει ότι στις 8 Μαΐου 1638 αναχώρησε από τη Χίο για τα νησιά του Αιγαίου μαζί με τον Χιώτη λατίνο ιερέα Λαυρέντιο Tobino, απεσταλμένο της Επιτροπής για την Προώθηση της Πίστης (Congregatio de Propaganda Fide – πρόκειται για προπαγανδιστικό όργανο της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας που ιδρύθηκε από τον πάπα Γρηγόριο ΙΕ΄ το 1622) και δύο καπουτσίνους μοναχούς. Στόχος τους ήταν να συγκεντρώσουν πληροφορίες για τα νησιά και τους κατοίκους του Αρχιπελάγους. Με βάση αυτά τα στοιχεία, πρέπει να θεωρηθεί ως terminus post quem για τη σύνταξη του κειμένου το έτος 1639.

Ποιος είναι ο συντάκτης του χειρογράφου για τον οποίο γνωρίζουμε ότι έζησε στη Χίο για 30 χρόνια περίπου; Η κυριότερη πηγή για τον βίο και την πολιτεία του Francesco Lupazzolo είναι το χειρόγραφο του μοναχού Bartholomeo Luppassoli, που απευθύνεται στον κόμη Jérôme Phélypeaux de Pontchartrain – πρόκειται για τον υπουργό ναυτικών υποθέσεων του Λουδοβίκου XIV- και φέρει την ημερομηνία 18 Μαρτίου του 1702. Ο συντάκτης ήταν ένας από τους πολλούς γιους του Francesco. Σύμφωνα με αυτόν, ο πατέρας του γεννήθηκε το 1587 στο Casale Monferrato στο Πεδεμόντιο (περίπου 60 χλμ. ανατολικά του Τορίνου) και πέθανε σε βαθιά γεράματα στη Σμύρνη το 1702. Πατέρας του Francesco ήταν ο Giovanni Antonio Sciardi Longo, γνωστός ως Lovazzoli, με άλλα λόγια ο μοναχικός λύκος, που ήταν στη δούλεψη του φημισμένου Ferdinando Gonzaga, δούκα της Μάντοβας και του Monferrato. Αν και η οικογένεια του Francesco τον προόριζε για την εκκλησία, τελικά ακολούθησε άλλο δρόμο στον πολυκύμαντο βίο του. Έφυγε από την πατρίδα ως μέλος αποστολής που βρισκόταν υπό την αιγίδα του πάπα Γρηγόριου XV με προορισμό την Κωνσταντινούπολη. Μια καθυστέρηση στη Χίο τον οδήγησε να πάρει την απόφαση να εγκαταλείψει την αποστολή και να παραμείνει στο Αρχιπέλαγος για οκτώ δεκαετίες, από το 1622 ως το 1702, τη χρονιά του θανάτου του. Από ότι φαίνεται στη Χίο έζησε, προφανώς με διαλείμματα, για τρεις δεκαετίες, γι’ αυτό εξάλλου υπογράφει το έργο του, όπως και κάποιες από τις αναφορές του προς την ρωμαιοκαθολική εκκλησία, με το προσωνύμιο Franciscus Lupazolus Chiense (Χιώτης). Το 1702 ο Γάλλος βοτανολόγος Pitton de Tournefort τον συνάντησε στη Σμύρνη σε ηλικία 115 ετών και αναφέρει ότι είχε περίπου 60 παιδιά που τα απέκτησε από πέντε νόμιμες (sic) συζύγους χωρίς να υπολογίσει κανείς όσα τέκνα απέκτησε από πλήθος ερωμένων διαφόρων φυλών και θρησκευμάτων. Είχε 24 νόμιμα παιδιά, ενώ ο γιος του αναφέρει ότι απέκτησε 105 απογόνους εκτός γάμων, άρα ήταν πατέρας 129 τέκνων!

Η δουλειά που έκανε ο F. Lupazzolo στο Αρχιπέλαγος ήταν να προσφέρει πληροφορίες για ποικίλα θέματα, πολιτικά, οικονομικά, θρησκευτικά και υπηρεσίες προς τη Γαληνοτάτη Δημοκρατίας της Βενετίας και τη ρωμαιοκαθολική εκκλησία, με άλλα λόγια ήταν ένα από τα άγρυπνα μάτια της καθολικής Δύσης στην οθωμανοκρατούμενη Ανατολή. Στην επίσημη γλώσσα ήταν μέλος διπλωματικών αποστολών, σύνδεσμος της Επιτροπής για την Προώθηση της (καθολικής) Πίστης στα νησιά, με απλά λόγια ήταν ένας από τους πολλούς δυτικούς κατασκόπους που δρούσαν στο ταραγμένο Αρχιπέλαγος. Ας μην ξεχνάμε ότι κατά τον 17ο αιώνα και κυρίως μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς (1669) το Αιγαίο πέλαγος βρίσκεται στην απόλυτη κυριαρχία του σουλτάνου, ενώ Γενουάτες και Βενετοί έχουν βίαια εκδιωχτεί. Στον αντίποδα η ρωμαιοκαθολική εκκλησία έχει εξαπολύσει στρατιά ιεραποστόλων και απεσταλμένων με στόχο να προπαγανδίσει τον καθολικισμό και να προασπίσει τα θρησκευτικά, πολιτικά και οικονομικά συμφέροντά της στο Αιγαίο. Κοντά της στέκεται η Γαλλία με τον διακαή πόθο να αντικαταστήσει τους Βενετούς. Προπύργια του καθολικισμού γίνονται η Σύρος και η Τήνος. Για τις εξαιρετικά σημαντικές υπηρεσίες του ο Lupazzolo τιμήθηκε με το αξίωμα του πρόξενου της ‘Ανατολίας, Μυτιλήνης και Σμύρνης’ για πάνω από τριάντα χρόνια. Παρέμεινε πρόξενος στη Σμύρνη ως το θάνατό του το 1702. Σε αυτό το πλαίσιο μπορεί κανείς να υποθέσει ότι πρόσφερε ως δώρο ή ίσως πουλούσε σε υψηλά πρόσωπα που κατά καιρούς τον επισκέπτονταν τον ταξιδιωτικό οδηγό του, ένα αντίτυπο του οποίου ανήκει στη συλλογή του Φ. Αργέντη. Αν πράγματι συνέβαινε κάτι τέτοιο, μπορεί, όπως έχω επισημάνει αλλού, να ερμηνευτεί το γεγονός ότι συγκεκριμένες πληροφορίες και αυτούσιες φράσεις από το έργο του απαντούν σε περιηγητικά πονήματα σύγχρονων του περιηγητών, όπως του Γάλλου Thevenot.

Η βιογραφία του Lupazzolo επιβεβαιώνει με τον πιο γλαφυρό τρόπο πως οι ανθρώπινες ταυτότητες, ιδίως σε μεταβατικές περιόδους, είναι ρευστές και διαμορφώνονται από το κλίμα και τις απαιτήσεις της εποχής. Ο Lupazzolo ξεκίνησε νεαρός από τον τόπο του στο πλαίσιο μιας θρησκευτικής προπαγανδιστικής αποστολής, άλλαξε προσανατολισμό από ένα τυχαίο γεγονός (άραγε μια καθυστέρηση στη Χίο λόγω κακοκαιρίας ή μήπως ερωτεύθηκε κάποια Χιώτισσα που τον κράτησε με τα θέλγητρά της στο νησί;), παρέμεινε στο Αρχιπέλαγος για ογδόντα χρόνια, όντας στην υπηρεσία των δύο πιο ισχυρών δυτικών πόλων εξουσίας, της Βενετίας και του Πάπα, συγχρωτίστηκε τους νησιώτες, έμαθε τη γλώσσα τους, τον τόπο και τις ντόπιες νοοτροπίες, ένιωσε Χιώτης, γι’ αυτό και αυτοσυστήνεται ως Chiense στο έργο του.

Το έργο του Lupazzolo με βάση τα μέχρι σήμερα γνωστά χειρόγραφα έχει σωθεί σε δύο μορφές: η πρώτη είναι εκείνη με τίτλο ‘Isolario dell’arcipelago et altri luoghi particolari’ (χειρόγραφο 81 σελίδων, σήμερα στη Βρετανική Βιβλιοθήκη-Lansdowne MS.792, διαστάσεις 290Χ200 χιλ., εικ. 4) και η δεύτερη ‘Breue discorso e ipografia dell’ isole del archipelago’ (χειρόγραφο συλλογής Αργέντη και χειρόγραφα στο Παρίσι και στην Αθήνα). Στις αρχές του 20ου αι. ο Άγγλος Frederick William Hasluck (1878-1920), ο οποίος στο σύντομο βίο του ασχολήθηκε με το οθωμανοκρατούμενο Αιγαίο, έφερε στο προσκήνιο το Isolario μέσα από τρεις μελέτες του (βλ. βιβλιογραφία). Σημειώνουμε ότι αγνοούσε την ύπαρξη της δεύτερης μορφής του έργου. Στην τελευταία από αυτές τις μελέτες τόνισε την αξία των πληροφοριών που πρόσφερε το Isolario, κυρίως για το γεγονός ότι μετέφερε πληροφορίες και δεδομένα μιας ιδιαίτερα κρίσιμης εποχής, όπως ήταν η περίοδος του βενετουρκικού πολέμου στην Κρήτη (1645–1669). Η δεύτερη μορφή του έργου του Lupazzolo στην οποία ανήκει το χειρόγραφο της συλλογής Αργέντη έχει παραμείνει κατά βάση στην αφάνεια. Μόλις πρόσφατα ο Colin Heywood τη σχολίασε συνοπτικά με βάση χειρόγραφο που βρίσκεται σήμερα στο Παρίσι. Δεν θα παρουσιάσω εδώ τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις δύο εκδοχές του έργου, ωστόσο σημειώνω ότι είναι αρκετές τόσο ως προς τη δομή του κειμένου όσο και ως προς το περιεχόμενο και τις παρεχόμενες πληροφορίες. Για παράδειγμα στη δεύτερη μορφή τα κακεντρεχή σχόλια για τους ορθόδοξους είναι εκτενή σε αντίθεση με το Isolario, τα Νένητα έχουν πληθυσμό στο Isolario 1500 ανθρώπους, ενώ στο χειρόγραφο ‘Breue’ γίνεται λόγος για 2500 ψυχές (anime) κ.λπ. Η δεύτερη μορφή του έργου, όπως έχει εύστοχα επισημάνει ο Φίλιππος Αργέντης, παρέχει πληρέστερα δεδομένα από την πρώτη με μεγαλύτερο πλεονέκτημα τα εξαιρετικά σχέδια με τα οχυρωμένα χωριά της Χίου.

Ας ρίξουμε μια ματιά στο περιεχόμενο του χειρογράφου της συλλογής Αργέντη. Ο Lupazzolο ξεκινά με μια πολύ σύντομη αναφορά σε γεωγραφικά στοιχεία για τη Χίο, ακολουθεί ο φιλόσοφος (sic) Όμηρος και το εκλεκτό χιώτικο κρασί και στη συνέχεια αρχίζει η μακρά περιήγηση στη χιακή ύπαιθρο. Η Νέα Μονή που μοιάζει με απόρθητο φρούριο, η εγκαταλειμμένη σήμερα μονή της Ζωοδόχου Πηγής, γνωστή με το όνομα Κουρνά (Incoronat-τότε μονή των Δομινικανών), τα Καρδάμυλα και ο αρχαίος ναός με τα φλεβωτά μάρμαρα στον Ναγό, η ψηλότερη κορυφή του νησιού, ο Προφήτης Ηλίας, με τα κρυστάλλινα νερά, η Σπαρτούντα και η Αγία Ελένη, που δεν είναι άλλη από το χωριό Άγιο Γάλας, οι ντόπιες δεισιδαιμονίες για νεκρούς που δεν αποσυντίθενται και γίνονται φαντάσματα (στο χειρόγραφο βορβόλακας), η Βολισσός και το κάστρο που έχτισε ο στρατηγός Βελισάριος, το προσκύνημα της Αγίας Μαρκέλλας και η μονή Μουνδών. Το ταξίδι συνεχίζεται στα νότια, στον κόσμο της μαστίχας: Αρμόλια και κάστρο Απολίχνων (σελ. 14, σχέδιο στη σελ. 26, εικ. 5). Εδώ ο Lupazzolo σφάλλει κάνοντας λόγο ότι το κάστρο χτίστηκε από τον Νικόλαο Ιουστινιάνι το 1440. Από την επιγραφή που υπήρχε στο υπέρθυρο της εισόδου του κάστρου γνωρίζουμε ότι θεμελιώθηκε από τον γιο του Ottobuono Campi Giustiniani το 1446. Όμως η πρωιμότερη αναφορά του Βuondelmonti κατά τη δεύτερη δεκαετία του 15ου αι. βεβαιώνει ότι το κάστρο είχε οικοδομηθεί τουλάχιστον τρεις δεκαετίες πιο πριν. Πιθανόν να επισκευάστηκε το 1446 από τους Γενουάτες, οι οποίοι τοποθέτησαν την επιγραφή στην είσοδο. Καθώς η θέση του κάστρου είναι στρατηγική, ελέγχει όλη την κοιλάδα των Αρμολίων και την πεδιάδα της Καλαμωτής, είναι πιθανό ότι οχυρώθηκε ήδη από τα βυζαντινά χρόνια. Ακολουθούν τα Μεστά που συνοδεύονται με ένα εξαιρετικό σχέδιο, το Πυργί, η Καλαμωτή, οι Ολύμποι και τα Φλάτσια, το Βουνό, τα Νένητα και η Μονή Ταξιαρχών, όπου καταφεύγουν για ίαση οι ψυχικά νοσούντες, ο Καταρράχτης συνοδεύεται με ένα σχέδιο όπου το οχυρωμένο χωριό απεικονίζεται σκαρφαλωμένο στο βουνό (εικ. 2), η Καλλιμασιά, η Διδύμα και η Όξω Διδύμα, το Μερμήγκι, το Θολοποτάμι, οι βίγλες και οι βιγλάτορες. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα Καμπόχωρα: Νεοχώρι, Θυμιανά, Χαλκειός και Δαφνώνας, μοναστήρι Αγίου Μηνά, ξανά Θολοποτάμι και περιοχή Σκλαβιών με τα γάργαρα νερά, τόπος αναψυχής των Γενουατών. Ακολουθεί μακρά αφήγηση για διάφορα θέματα: στιγμές από την ιστορία του νησιού, η μαστίχα και η Σουλτάνα, κάποιες από τις δοξασίες των ντόπιων, τα προϊόντα της Χίου, οι θρησκευτικές ομάδες και τα αντικρουόμενα συμφέροντα, δηλαδή όλα τα κλασικά θέματα με τα οποία καταπιάνονται αυτού του είδους τα κείμενα.

Πριν κλείσουμε το σύντομο σημείωμα για το συγκεκριμένο χειρόγραφο, θα σταθούμε για λίγο στις εξαιρετικές εικόνες που υποστηρίζουν οπτικά το κείμενο. Στην πρώτη εικόνα του χειρογράφου απεικονίζεται η Νέα Μονή (στο σχέδιο χρησιμοποιείται και κόκκινη μελάνη, εικ. 6) σαν φρούριο με πύργους μέσα από τους οποίους ξεπροβάλλει ο κεντρικός τρούλος του καθολικού. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το σχέδιο στη σελίδα 11 όπου απεικονίζονται ο ναός της Παναγίας της Αγιογαλούσαινας, πιο ψηλά μια βίγλα και ανάμεσά τους το νεκροταφείο του χωριού (εικ. 7). Η απόδοση της τρίτης διάστασης δεν γίνεται προοπτικά με τον αναγεννησιακό τρόπο αλλά βαθμιδωτά και κατά παράταξη ως προς τον κάθετο άξονα. Εξαιρετική είναι η εικόνα των Μεστών, καθώς το εξωτερικό περίγραμμα του χωριού αποδίδεται με μεγάλη ακρίβεια (εικ. 8). Το ίδιο διαπιστώνει κανείς και στο σχέδιο της Βολισσού (εικ. 9). Στην κορυφή του βουνού δεσπόζει επιβλητικό το κάστρο, ενώ στις υπώρειες έχει αποτυπωθεί ο τειχισμένος οικισμός. Και δυο εικόνες χαμένες για πάντα από τον καταστρεπτικό σεισμό του 1881: τα Νένητα στα οποία δεσπόζει ο κεντρικός αμυντικός πύργος και η Καλλιμασιά (εικ. 2, 10). Στην εικόνα της σελίδας 26 απαθανατίζεται η πεδιάδα των Αρμολίων (εικ. 2) και ο οικισμός με τον κεντρικό πύργο, που στεφανώνονται από το κάστρο των Απολίχνων. Κλείνουμε με την απεικόνιση της Μονής του Αγίου Μηνά ση σελίδα 29. Το τειχισμένο μοναστήρι είναι σκαρφαλωμένο στο λόφο, από τον ψηλό μαντρότοιχο ξεχωρίζουν η πύλη της εισόδου και ο τρούλος του καθολικού.
Η μαρτυρία του Lupazzolo για τη Χίο είναι πολύτιμη καθώς ο ίδιος έζησε πολλά χρόνια στο νησί, το περιηγήθηκε, αφουγκράστηκε τους κατοίκους του, ένιωσε σε κάποια φάση της ζωής του Χιώτης – γι’ αυτό εξάλλου υπογράφει με αυτό το προσωνύμιο το χειρόγραφό του. Από το κείμενό του απουσιάζουν οι τοπογραφικές ασάφειες και οι ανακρίβειες που απαντούν στην πλειονότητα των νησολογίων. Τελικά, ο Lupazzolo καταφέρνει να σκιαγραφήσει ένα τοπογραφικό και εθνογραφικό πανόραμα του πολιτισμικού σύμπαντος της Χίου του 17ου αι., ενός κόσμου που βρίσκεται σε συνεχή αλλαγή μέσα στο τρικυμισμένο Αρχιπέλαγος.

Βιβλιογραφία (επιλογή)

Για το έργο και το βίο του Lupazzolo:

• Hasluck F.W., Notes on MSS. in the British Museum relating to Levant Geography and Travel, Annual of the British School at Athens 12, 1905-1906, 196-215.
• Hasluck F.W, Supplementary notes on British Museum manuscripts relating to Levantine geography, Annual of the British School at Athens 13, 1906-1907, 341-345.
• Hasluck F. W., Depopulation in the Aegean Islands and the Turkish Conquest, Τhe Annual of the British School at Athens 17, 1910-1911, 151-181.
• Heywood C., Standing on Hasluck’s shoulders: Another look at Francesco Lupazzolo and his Aegean Isolario (1638), στο David Shankland (επιμ.), Archaeology, Anthropology and Heritage in the Balkans and Anatolia: The Life and Times of F. W. Hasluck (1878-1920), vol. 3, Istanbul 2013, Isis Press, 349-375.
• Μερούσης Ν., Στον παράδεισο του Αρχιπελάγους. Η Χίος μέσα από το βλέμμα των περιηγητών, Χίος 2012, άλφα πι.
• Wilson B., Francesco Lupazzolo’s Isolario of 1638: The Aegean Archipelago and Early Modern Historical Anthropology, στο Blake de Maria & Mary Frank (επιμ.), Venice in the Renaissance: Essays in Honor of Patricia Fortini Brown, Milan 2012, Five Continents, 186-99.

Για τα νησολόγια:

• Tolias G., Isolarii, Fifteenth to Seventeenth Century, στο David Woodward, Cartography in the European Renaissance, The History of Cartography, vol. III, Chicago, 2007, University of Chicago Press, 263-284.

ΥΓ Ευχαριστώ θερμά τον Αντώνη Πετρά, συντηρητή χαρτιού για τις πληροφορίες σχετικά με το χαρτί και την βιβλιοδεσία του χειρογράφου.

---

O Nίκος Μερούσης είναι διδάκτορας Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Υπηρετεί ως υπεύθυνος Πολιτιστικών Θεμάτων στη Δ/νση Β/θμιας Εκπ/σης Ανατολικής Θεσσαλονίκης και διδάσκει αρχαία ελληνική τέχνη στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Βλ. την ηλεκτρονική σελίδα του στο https://minedu.academia.edu/Nikos%CE%9Cerousis, mail: nikos.merousis@ouc.ac.cy