«Νῆα μέλαιναν»: η πολιτισμένη λύση για το προσφυγικό δράμα στη Χίο

γράφει ο Τέλης Τύμπας

Η πολιτισμένη λύση του προσφυγικού δράματος στη Χίο, ένα από τα νησιά που θέλουν να διεκδικούν τον Όμηρο και μέσω αυτού την αρχή του πολιτισμού, δεν βρίσκεται στην συμφωνία της Ευρώπης με την Ασία, μια συμφωνία στη βαρβαρότητα. Είναι γνωστή από παλαιόθεν, από την αρχή του πολιτισμού, από το δεύτερο και ωριμότερο από τα Ομηρικά έπη. Εδώ στην διατύπωση των στίχων 26-36 της Ραψωδίας θ από την Οδύσσεια:

Ηγέτες και κυβερνήτες μιας κοινωνίας ενός νησιού που είναι η εικόνα του πολιτισμού, ακούστε με προσοχή αυτά που βγαίνουν απ’ την καρδιά μου. Ο απόλυτος ξένος από την ανατολή ή τη δύση που βρέθηκε εδώ ικέτης παραδαρμένος πιέζεται για ένα πέρασμα. Ένα πέρασμα ασφαλές. Εμείς με τη σειρά μας ας του το παρέχουμε. Όπως κάνουμε πάντα και γι αυτό είμαστε αυτό που είμαστε, πολιτισμένοι. Γιατί ποτέ και κανείς που βρέθηκε ικέτης στο δικό μας σπίτι δεν ξέμεινε καιρό να οδύρεται χωρίς ένα τέτοιο πέρασμα. Ελάτε λοιπόν να αντιπαρέλθουμε το άγριο κύμα της φύσης με τον πολιτισμό μας, με ένα πλοίο της πιο τελευταίας τεχνικής, κι ας επιλέξουμε γι αυτό ως δήμος πενήντα δύο νέους, τους αποδεδειγμένα πιο άριστους.*

Στο απόσπασμα αυτό ο Όμηρος ορίζει τον πολιτισμό από την εξασφάλιση ενός ασφαλούς περάσματος ακόμη και στον απόλυτο ξένο. Κι όσο πιο απόλυτα ξένος ο παραδαρμένος στον οποίο μπορεί μια κοινωνία να εξασφαλίζει ένα ασφαλές πέρασμα τόσο πιο πολιτισμένη η κοινωνία — τόσο πολιτισμένη που φαντάζει θεϊκή κι όχι ανθρώπινη. Οι Ομηρικοί Φαίακες είναι αυτή ακριβώς η κοινωνία. Μας έχει ενημερώσει γι αυτό η Ναυσικά στην εισαγωγή της ιστορίας για τους Φαίακες που λαμβάνει χώρα στα όρια του νησιού της με την θάλασσα, στα όρια του εγγυημένου από τους θεούς πολιτισμού με τις αβεβαιότητες του κόσμου των ανθρώπων. Το υπενθυμίζει ο πατέρας της, ο Αλκίνοος, στο παραπάνω απόσπασμα από το κέντρο του νησιού, το παλάτι. Το φαντασιακό της ομηρικής αφήγησης χρειάζεται αυτό το μονωμένο νησί για να μπορεί να δείξει καθαρά την κοινωνική αρχή που διαχωρίζει τον πολιτισμό από τη βαρβαρότητα: το να εξασφαλίζεις ασφαλές πέρασμα στον ξένο. Το ίδιο πέρασμα που θα ήθελες να σου είναι εξασφαλισμένο αν τύχει και βρεθείς κι εσύ παραδαρμένος ικέτης κι απολύτως ξένος κάπου στην ανατολή ή τη δύση. Και τότε θα θέλεις να σου είναι εξασφαλισμένος ο πολιτισμός, να μην βρεθείς στα χέρια της βαρβαρότητας.

Θα θέλεις να σου εξασφαλίζεται ότι δεν θα καταλήξεις εγκλωβισμένος σε ένα παγωμένο αντίσκηνο δίπλα στο κύμα που θέλεις να κάψεις οδυρόμενος επειδή ρίχνουν βάρβαροι επάνω του τη νύχτα (και πλέον και τη μέρα) βράχια και μολότοφ, σε σένα και τα παιδιά σου. Που αναγκάζεσαι να τα κοιμήσεις έξω, στη βροχή και την παγωνιά. Με την κυβερνητική πολιτική εγκλωβισμένη σε μια συμφωνία που φέρνει ραγδαία τη βαρβαρότητα. Μια συμφωνία που παραδίδει το νησί στο κράτος της βαρβαρότητας, στο παρακράτος. Στο αντίθετο ακριβώς άκρο από την πολιτισμένη πολιτική του Αλκίνοου. Την πολιτική που επιλέγει δημόσια ότι πιο άριστο διαθέτει σε ανθρώπινες δεξιότητες και την πιο βέλτιστη τεχνική για να αντιμετωπισθεί με ασφάλεια το άγριο κύμα στο πέρασμα. Μια «νῆα μέλαιναν», όχι πλέον το τεχνικά ελάχιστο μιας σχεδίας σύμβολο του εκτός πολιτισμένης κοινωνίας νησιού της Καλυψώς. Μια σχεδία που μόνο μέχρι εδώ μπορούσε να σε φέρει και μάλιστα ναυαγισμένο. Σχεδία που συμβολίζει το παρελθόν στο έλεος της άγριας φύσης κατά την άφιξη ως ναυαγός. «Νῆα μέλαιναν» πλέον για την ασφαλή αναχώρηση, καράβι σύμβολο πολιτισμού, αδιαπέραστο από τη φύση επειδή περάστηκε με ότι καλύτερο τεχνικά. «Νῆα μέλαιναν» κι όχι σκηνή σε έναν στρατόπεδο πάνω σε πρώην σκουπιδότοπο ή κελί σε ένα κέντρο κράτησης που επιστρέφει μεγαλύτερο κι ανατριχιαστικότερο απ’ ότι στο παρελθόν. Πολιτισμό με τους Χιώτες αλληλέγγυους στους περαστικούς ξένους, όχι από κοινού εγκλωβισμό για Χιώτες και ξένους στη βαρβαρότητα.

* Κέκλυτε Φαιήκων ἡγήτορες ἠδὲ μέδοντες,
ὄφρ᾿ εἴπω τά με θυμὸς ἐνὶ στήθεσσι κελεύει.
ξεῖνος ὅδ᾿, οὐκ οἶδ᾿ ὅς τις, ἀλώμενος
ἵκετ᾿ ἐμὸν δῶ, ἠὲ πρὸς ἠοίων ἦ ἑσπερίων ἀνθρώπων:
πομπὴν δ᾿ ὀτρύνει, καὶ λίσσεται ἔμπεδον εἶναι.
ἡμεῖς δ᾿, ὡς τὸ πάρος περ, ἐποτρυνώμεθα πομπήν.
οὐδὲ γὰρ οὐδέ τις ἄλλος, ὅτις κ᾿ ἐμὰ δώμαθ᾿ ἵκηται,
ἐνθάδ᾿ ὀδυρόμενος δηρὸν μένει εἵνεκα πομπῆς.
ἀλλ᾿ ἄγε νῆα μέλαιναν ἐρύσσομεν εἰς ἅλα δῖαν
πρωτόπλοον, κούρω δὲ δύω καὶ πεντήκοντα
κρινάσθων κατὰ δῆμον, ὅσοι πάρος εἰσὶν ἄριστοι.