Πριν λίγο καιρό, ανακοινώθηκαν από τη Monumenta τα αποτελέσματα του ετήσιου διαγωνισμού φωτογραφίας “Κτίρια σε κίνδυνο στην Ελλάδα”. Η δράση αυτή στάθηκε αφορμή να θυμηθούμε τα μνημεία και σύνολα της Χίου που βρίσκονται σε κίνδυνο.
του Βαγγέλη Χαρίτου
Αρχαιολογικός χώρος Κάτω Φανών
Ο ναός του Φαναίου Απόλλωνα υπήρξε σημαντικό κέντρο λατρείας ήδη από τον 9ο αιώνα π.Χ. Στους Χριστιανικούς χρόνους κτίστηκε πάνω στα ερείπια του αρχαίου ναού παλαιοχριστιανική Βασιλική, την οποία διαδέχτηκε Βυζαντινός ναός. Ο χώρος λιθολογήθηκε στο πέρασμα του χρόνου (για παράδειγμα οι κίονες της Βασιλικής μεταφέρθηκαν στα Ψαρά για την ανέγερση του ναού του Αγίου Νικολάου), με αποτέλεσμα ελάχιστα στοιχεία να υπάρχουν στο χώρο.
Ο χώρος σήμερα βρίσκεται ουσιαστικά σε εγκατάλειψη. Δεν υπάρχει ουσιαστικά περίφραξη του χώρου, πέραν από ένα συρματόπλεγμα.
Βασιλική Αγίου Ισιδώρου
Η Βασιλική κτίστηκε στα μέσα του 5ου αιώνα μ.Χ. Έχουν διαπιστωθεί πέντε αρχιτεκτονικές φάσεις. Διασώζονται ψηφιδωτά δάπεδα τριών εποχών, που χρονολογούνται από τα μέσα του 5ου έως τα μέσα του 6ου αιώνα.
Μέρος της Βασιλικής έχει διαμορφωθεί σε ναό που στεγάζεται με τσιμεντένια οροφή. Αν και υπάρχει προστασία των δαπέδων που βρίσκονται στο χώρο αυτό, το τσιμέντο προκαλεί προβλήματα στις λιθόκτιστες τοιχοποιίες του κτιρίου. Τμήματα των δαπέδων της Βασιλικής παραμένουν εκτεθειμένα στις καιρικές συνθήκες. Βούληση της Εφορείας Αρχαιοτήτων είναι η ένταξη της αποκατάστασης του χώρου σε Ευρωπαϊκό πρόγραμμα.
Κάμπος
Οικιστικό και γεωργικό σύνολο που χρονολογείται τουλάχιστον από την εποχή της Γενουατοκρατίας. Αν και υπέστη σημαντική καταστροφή το 1881 λόγω ισχυρού σεισμού, διατηρεί πολλά αυθεντικά χαρακτηριστικά όπως οι “πύργοι”, τα μαγκανοπήγαδα, οι στέρνες και οι αυλόπορτες. Αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι νεοκλασικίζουσες μετασεισμικές κατασκευές, αφού διατηρήθηκαν στοιχεία της παλιάς αρχιτεκτονικής, όπως η χρήση της πέτρας των Θυμιανών.
Το σύνολο κινδυνεύει από την εγκατάλειψη των κτιρίων και των περιβολιών, την κατάτμηση των ιδιοκτησιών, την υψηλή φορολογία και το υψηλό κόστος αποκατάστασης των κτιρίων και την αντικατάσταση της παραδοσιακής καλλιέργειας των εσπεριδοειδών με άλλες.
Σκλαβιά
Η περιοχή των Σκλαβιών υπήρξε τόπος παραθερισμού για τη Γενοβέζικη αριστοκρατία. Επάυλεις, που απετέλεσαν τη μετεξέλιξη οχυρωμένων κατοικιών (πύργων), ναοί, αυλόθυρες και συστήματα άρδευσης χαρακτηρίζουν τον τόπο. Όλα αυτά σε συνδυασμό με την οργιώδη βλάστηση και τα πηγαία νερά συνθέτουν την ταυτότητα του ονειρικού αυτού μέρους.
Ο σεισμός του 1881 υπήρξε το σημείο καμπής για τον τόπο: Όσα κτίρια μπορούσαν να ξαναγίνουν κατοικήσιμα επισκευάστηκαν πρόχειρα, ενώ όσα είχαν ερειπωθεί αφέθηκαν στην τύχη τους και τη λιθολόγηση, με αποτέλεσμα σήμερα να έχουν εξαφανιστεί τα ίχνη τους. Σήμερα χρησιμοποιούνται ως εξοχικές κατοικίες ή αποθήκες. Κι εδώ, το υψηλό κόστος επισκευής, η υψηλή φορολογία, η ύπαρξη πολλών συνιδιοκτητών, οδηγούν σταδιακά τα εναπομείναντα κτίρια σε αφανισμό.
Παλιός Καταρράκτης
Ο οικισμός του Παλιού Καταρράκτη κτίστηκε πλησίον του πύργου του Ιωάννη Ντε Λα Ρόκκα Ιουστινιάνι. Καταστράφηκε στο σεισμό του 1881 και οι κάτοικοι ίδρυσαν νέο οικισμό στη παραλία “Αφαλερού”. Σταδιακά ο οικισμός εγκαταλείφθηκε.
Λόγω της εγκατάλειψης, τα απομεινάρια των κτισμάτων του οικισμού σταδιακά εξαφανίζονται. Θα μπορούσε να αποτελέσει έναν αρχαιολογικό χώρο μεσαιωνικού χωριού.
Μεταβυζαντινοί ναοί Βικίου
Στο ορεινό χωριό του Πελινναίου σώζονται μεταβυζαντινοί ναοί μικρών διαστάσεων, ορισμένοι από τους οποίους διασώζουν αξιόλογο τοιχογραφικό διάκοσμο.
Οι τοιχογραφίες των ναών κινδυνεύουν από την απουσία συντήρησης (αν και τελευταία έγιναν επεμβάσεις σωστικού χαρακτήρα) και τις επεμβάσεις από άτομα που έχουν τη καλή πρόθεση να τις διασώσουν, αλλά λόγω της άγνοιας προκαλούν περισσότερα προβλήματα.
Ταμπάκικα
Η “βιομηχανική ζώνη” της πόλης της Χίου καταλαμβάνει τη βόρεια ακτογραμμή, τον “Επάνω Γιαλό”. Τα κτίρια, χαρακτηριστικά δείγματα βιομηχανικών κτιρίων (βυρσοδεψείων) του 19ου αιώνα, αποτελούν μαζί με τους ανεμόμυλους ένα σημαντικό βιομηχανικό σύνολο. Τα ταμπάκικα σφράγισαν την οικονομική και κοινωνική ζωή της Χίου μέχρι τις αρχές τα μέσα της δεκαετίας του 1980.
Σήμερα τα δυο μεγαλύτερα εργοστάσια των Ζαφειράκη και Καραμαούνα αποτελούν ιδιοκτησία του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Αρχικός σκοπός της εξαγοράς ήταν η δημιουργία της Πανεπιστημιούπολης της Χίου, που σύμφωνα με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, μάλλον έχει ναυαγήσει, αφού σύμφωνα με εδαφολογική μελέτη του ΕΜΠ, τα εδάφη της περιοχής είναι χαλαρά. Οι χώροι των Ταμπάκικων κινδυνεύουν από την εγκατάλειψη, τους βανδαλισμούς και τις κλοπές, ενώ δεν έχουν κηρυχθεί διατηρητέα στο σύνολό τους.
Λωβοκομείο
Το παλιότερο νοσηλευτικό ίδρυμα της χώρας, ίδρύθηκε κατά την Γενοβέζικη κατοχή της Χίου, με σκοπό να αποτελέσει χώρο απομόνωσης των Χανσενικών, αφού την εποχή εκείνη η λέπρα μάστιζε το πληθυσμό της Χίου. Τα υπάρχοντα κτίρια κατασκευάστηκαν μετά το σεισμό του 1881 και απετέλεσαν πρότυπο υγειονομικό συγκρότημα της εποχής.
Από τα μέσα της δεκαετίας του ’50 ο χώρος ουσιαστικά εγκαταλείφθηκε, επειδή οι τελευταίοι Χανσενικοί μεταφέρθηκαν Νοσοκομείο Λοιμωδών νοσημάτων, στην Αγία Βαρβάρα Αττικής. Κατά καιρούς έχουν παρουσιαστεί διάφορες μελέτες αποκατάστασης και επανάχρησης, όμως λόγω της εγκατάλειψης ο χώρος έχει υποστεί αρκετές φθορές, βανδαλισμούς και κλοπές.
Μεταλλεία αντιμονίου Κεράμου
Κατά τη διάρκεια του “μεταλλευτικού πυρετού” του 19ου αιώνα, ήταν αδύνατον να απουσιάσει η Χίος με το πλούσιο υπέδαφος. Έτσι το 1897 η Γαλλική εταιρεία «Societe Anonyme des Mines de Keramos» ίδρυσε στη κοιλάδα της Κεράμου και στη παραλία των Αγιασμάτων βιομηχανική εγκατάσταση, που περιελάμβαναν διοικητήριο, στοές εξόρυξης, χώρους επεξεργασίας, αποθήκευσης, προβλήτα και χώρους κατοικίας για το διευθυντή και τους μηχανικούς.
Αν και είχε συνταχθεί προμελέτη για τη δημιουργία στο χώρο ενός υπαίθριου μουσείου από το Πολιτιστικό και Τεχνολογικό Ίδρυμα της ΕΤΒΑ, το σχέδιο εγκαταλείφθηκε, με επακόλουθο τα κτίρια σταδιακά να καταρρέουν. Η εγκατάλειψη είναι η βασική αιτία φθοράς, ενώ δεν μπορεί να αποκλειστεί και ο κίνδυνος βανδαλισμών. Ίσως η κήρυξη του χώρου ως διατηρητέου μνημείου να αποτελέσει το πρώτο βήμα για τη διάσωση του σημαντικού βιομηχανικού μνημείου.
Κεραμεία
Το εργοστάσιο των Κεραμείων ιδρύθηκε το 1925 από την οικογένεια Μίχαλου. Παρήγαγε κεραμίδες και τούβλα και υπήρξε μια από τις σημαντικότερες βιομηχανίες της Χίου. Η λειτουργία τους τερματίστηκε το 1988.
Από τότε το συγκρότημα έχει εγκαταλειφθεί. Μέρος του μηχανολογικού του εξοπλισμού πουλήθηκε ως παλιοσίδερα, ενώ η εγκατάλειψη είναι ο σημαντικότερος κίνδυνος για το εργοστάσιο. Υπάρχουν σχέδια για τη μετατροπή του χώρου σε ξενοδοχειακή μονάδα. Ελλοχεύει ο κίνδυνος κατά την αποκατάσταση να αλλοιωθούν μορφολογικά τα διατηρητέα κτίρια. Ο χώρος των Κεραμείων είναι επίσης παγκοσμίως γνωστή απολιθωματοφόρος θέση, με σημαντικότερο εύρημα το κρανίο ενός Μαστόδοντος. Η θέση κινδυνεύει από τη δράση των κυμάτων της θάλασσας, αλλά και από τη μελλοντική ξενοδοχειακή επένδυση, εάν δεν προηγηθεί ανασκαφική έρευνα.
Γεωργική Σχολή
Η “Χωρέμειος Γεωργική Σχολή Χίου” όπως ήταν το πλήρες όνομά της, ιδρύθηκε το 1931 στο “Μεγάλο Μετόχι” της Νέας Μονής στην Καρδαμάδα. Σκοπός της ήταν η κατάρτιση των αγροτών σε νέες μεθόδους καλλιέργειας και στη βελτίωση του ζωικού κεφαλαίου της Χίου.
Στο χώρο της Γεωργικής έχουν ανεγερθεί οι Εργατικές κατοικίες Χίου. Αν και υπήρχε πρόβλεψη για την επανάχρηση των κηρυγμένων ως διατηρητέων κτιρίων της Γεωργικής Σχολής, αυτά παραμένουν εγκαταλειμμένα και καταρρέουν, ενώ υπάρχει ο κίνδυνος βανδαλισμών.
Όλες οι φωτογραφίες είναι το Βαγγέλη Χαρίτου, εκτός από την 2η φωτογραφία από τον Κάμπο και τις φωτογραφίες από τα Ταμπάκικα που είναι της Δέσποινας Αρμενάκη
