του Κώστα Μερούση
Ο καθηγητής Σ.Γ. Βίος¹ (1881-1944) ανήκει στη γενιά των εκπαιδευτικών, ο οποίοι δεν περιορίστηκαν μόνο στο διδακτικό τους έργο, αλλά αφιέρωσαν αρκετό χρόνο στην έρευνα και μελέτη της τοπικής ιστορίας. Ο Σ.Γ. Βίος είναι πρωτοπόρος για τα δεδομένα μιας επαρχίας, όπως η Χίος. Ασχολείται κυρίως με τη Λαογραφία, ένα νέο για την εποχή του επιστημονικό τομέα, τον οποίο διδάχτηκε από τον καθηγητή Ν. Πολίτη και με τον οποίο αλληλογραφεί και συνεργάζεται μέχρι το θάνατό του.
Η Χίος λίγο καιρό πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή, το περιπετειώδες και για το Δήμο έτος 1921 προετοιμάζεται και οργανώνεται, για να τιμήσει τα εκατό χρόνια από τις Σφαγές². Μετά το Λ. Μυλωνάδη και τον Δ. Τσελεπίδη, δήμαρχος Χίου έχει αναλάβει ο δικηγόρος και πολιτευτής Α. Πολεμίδης³, γνώστης της χιακής ιστορίας και ιστοριοδίφης, εκδότης της εφημερίδας «Παγχιακή», στην οποία ο Σ. Γ. Βίος δημοσιεύει άρθρα και μελέτες. Δεν πρέπει λοιπόν να είναι τυχαία η απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου να εκδώσει στο τυπογραφείο της « Ελευθερίας» το έργο του Σ. Γ. Βίου « Η ΣΦΑΓΗ ΤΗΣ ΧΙΟΥ ΕΙΣ ΤΟ ΣΤΟΜΑ ΤΟΥ ΧΙΑΚΟΥ ΛΑΟΥ».
Η διαδικασία της έκδοσης διήρκησε ένα περίπου χρόνο, και η κυκλοφορία του βιβλίου αναγγέλλεται στην τελευταία σελίδα της εφημερίδας την Τρίτη 27 Απριλίου 1922 με τη λακωνική ανακοίνωση :
ΕΞΕΔΟΘΗ
Σ.Γ.ΒΙΟΥ:
Η ΣΦΑΓΗ ΤΗΣ ΧΙΟΥ ΕΙΣ ΤΟ ΣΤΟΜΑ ΤΟΥ ΧΙΑΚΟΥ ΛΑΟΥ,
ενώ την Παρασκευή 30 Απριλίου 1922 γίνεται στην ίδια εφημερίδα η βιβλιοπαρουσίαση του έργου.
Η ΣΦΑΓΗ ΤΗΣ ΧΙΟΥ
Είναι το νέον βιβλίον το οποίον χορηγία του Δήμου Χίων εξέδωκεν ο φιλοπονώτατος Καθηγητής του Γυμνασίου μας κ. Στ. Βίος, ο γνωστός λαογράφος και συγγραφεύς των πέρυσιν εκδοθέντων «Χιακών Γλωσσικών». Εις εν κομψόν τομίδιον μετ’ επιμελείας και καλαισθησίας συντεταγμένον ο κ. Βίος μας παρουσιάζει, υπό τύπον διηγήσεων των λειψάνων της Σφαγής του 1822 και των αμέσως απογόνων των, μίαν ζωντανήν εικόνα και αναπαράστασιν ως εν κινηματογράφω πλείστων φρικιαστικών επεισοδίων …
«Το βιβλίον πωλείται παρά τω συγγραφεί αντί δρ. 7», σύμφωνα με την Παγχιακή.
Το βιβλίο περιλαμβάνει τρία μέρη: στο πρώτο καταγράφονται αφηγήσεις που αφορούν τις Σφαγές, στο δεύτερο σημειώνονται διευκρινίσεις του συγγραφέα σχετικά με τον αφηγητή, το ιστορικό γεγονός και τους πρωταγωνιστές, ενώ το τρίτο μέρος είναι μια μικρή ανθολογία δημοτικών τραγουδιών και ποιημάτων ελλήνων και ξένων ποιητών που εμπνεύστηκαν από τις Σφαγές της Χίου.
Στην εισαγωγή του έργου με ημερομηνία 19 Μαΐου 1921 ο συγγραφέας αναφέρει τους σκοπούς της έκδοσης, δίνει συμβουλές για τη συγκέντρωση και άλλων τέτοιων αφηγήσεων – κυρίως από δημοδιδασκάλους – και τέλος εκφράζει τις ευχαριστίες του στο Δήμο Χίου για τη χρηματοδότηση της έκδοσης.
Το έργο αυτό δεν είναι ιστορικό, όπως αναφέρει ο συγγραφέας στον πρόλογο. Αποτελεί πρωτογενές υλικό για λαογραφική, γλωσσολογική και ιστορική έρευνα, ενώ στη συνέχεια υποστηρίζει πως με τέτοιες αφηγήσεις, που αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για πολλούς λογοτέχνες, φωτίζονται τα ιστορικά γεγονότα, γίνονται γνωστές λεπτομέρειες που δεν αναφέρουν οι ιστορικοί και μαθαίνουμε άγνωστους τοπικούς ήρωες. Μάλιστα από τα σχόλια της διήγησης αρ. 28 γίνεται φανερό πως από τα μαθητικά του χρόνια ο Σ. Γ. Βίος συγκέντρωνε τέτοιες αφηγήσεις. Ο σκοπός αυτής της έκδοσης, κατά το συγγραφέα, είναι ένας: πρέπει να διασωθεί η προφορική παράδοση η αναφερόμενη στις Σφαγές του 1822, αφού οι διασωθέντες της Καταστροφής σιγά-σιγά πεθαίνουν, όπως και οι συγγενείς τους, που άκουσαν τις περιπέτειες τους από αυτούς. Η διαπίστωση του ότι υπάρχουν πολλές τέτοιες παραδόσεις4 που πρέπει να διασωθούν από τους δημοδιδασκάλους έχει διατυπωθεί ήδη από τον ίδιο σε άρθρο του στην εφημερίδα «Παγχιακή» στις 8 και 14 Αυγούστου 1920.
Από τους 43 αφηγητές 34 είναι άντρες και 9 γυναίκες · μεταξύ των αφηγητών είναι η μητέρα του και ο πεθερός του · 13 άτομα ζούσαν στις σφαγές, ενώ 30 αφηγούνται γεγονότα που άκουσαν από τους συγγενείς (γονείς, παππούδες, γιαγιάδες) ή από τον ευρύτερο κοινωνικό τους κύκλο. Οι αφηγητές κατάγονται από τα Καρδάμυλα – τόπος καταγωγής του Σ. Γ. Βίου – (13), το Βροντάδο (4), Χαλκειός (4), Κάμπο (3), Μεστά (3), Ελάτα (2), Πυραμά (2), Θολοποτάμι (1), Διδύμα (1), Άγιο Γεώργιο Συκούση (1), Ζυφιά (1), Βολισσό (1), Λεπτόποδα (1), Νεοχώρι (1), Σιδερούντα (1), Χίο (1). Ο ίδιος ο Σ. Γ. Βίος κατέγραψε τις μαρτυρίες 26 αφηγητών, ενώ οι υπόλοιπες προέρχονται από μαθητές του (3), από το δάσκαλο Μ. Βασιλάκη (5), από την εφημερίδα «Παγχιακή» (3), από το γιατρό Μαδιά (2), από το δικηγόρο Χανιώτη (2), από το δικηγόρο Σκαρλάτο (1), και από το δημοσιογράφο Μέλη (1).
Οι αφηγήσεις του βιβλίου καλύπτουν το διάστημα από το Σάββατο 11 Μαρτίου 1822 μέχρι και την Κυριακή 23 Απριλίου 1822, όταν έφτασε στο Κοντάρι της Χίου το εκστρατευτικό σώμα των Λογοθέτη – Μπουρνιά, μέχρι την Κυριακή 23 Απριλίου 1822, όταν απαγχονίστηκαν στις 10 το πρωί ο Μητροπολίτης Πλάτων με το διάκονο του Μακάριο Γαρρή και εννέα προκρίτους.
Αρκετές αφηγήσεις αφορούν προσωπικές ιστορίες (θάνατοι και βασανιστήρια, προσφυγιά, επιστροφή αιχμαλώτων, τύχη απαχθέντων, κ.λ.π), οι περισσότερες όμως αναφέρονται γενικότερα στα γεγονότα των Σφαγών.
Από τις αφηγήσεις αυτές πληροφορούμαστε για ντόπιους πολεμιστές, γνωστούς και άγνωστους μέχρι σήμερα. Έτσι λοιπόν, εκτός από το Μπουρνιά (αρ. 39, 40, 57) και τον Κονταναγνώστη (αρ.33, 41, 42, 43, 50, 57), ο αναγνώστης θα γνωρίσει και άγνωστους ήρωες, όπως τον Μπούρα (αρ. 3), Φατούρο (αρ. 3, 10), Μονιό (αρ. 9), το γέρο-Ξα (αρ. 8), Πήττα (αρ.59), Κολώνα (αρ.32), Λάρα (αρ. 34), καθώς και κάποια μέλη της ηρωικής ομάδας του Κονταναγνώστη: Καραντζάς (αρ.11), Καραγιάννης (αρ.12), γερο-Τρίκωλος (αρ.12), Καρα-Παναγιώτης, Τσατίρης, Μαυρής, Μάρκος ο Πυροβόλας, Γεννάδιος ο Κοντοκώστας, Μιχάλης ο Μπαλομούτσουνος (αρ.30).
***************************************
Το 1989 οι σελίδες 9-104 της αρχικής έκδοσης επανεκδόθηκαν από το Ο.Π.Κ.Δ.Χ. σε επιμέλεια του Γ. Διμπόη5.
Το 2006 με βασικό σκεπτικό ότι ο καθηγητής Σ.Γ.Βίος δεν τιμήθηκε, όπως θα έπρεπε, από τους μεταγενέστερους (αλλά και σύγχρονους του) Χιώτες, αν και πολλοί καρπώθηκαν (ή οικειοποιήθηκαν) το πρωτότυπο λαογραφικό υλικό που είχε συγκεντρώσει, οι εκδόσεις «Αιγέας» και το Ο.Π.Κ.Δ.Χ. προχώρησαν σε επανέκδοση του βιβλίου6, το οποίο επιμελήθηκε ο υπογράφων, η οποία περιλαμβάνει τρία μέρη:
Το πρώτο μέρος, που εκπόνησε ο υπογράφων σε διάστημα ενός έτους, γιατί η έρευνα υπήρξε δύσκολη, μια και η βιβλιογραφία ήταν φτωχή και η καταφυγή στις πηγές πολλές φορές δυσχερής, περιέχει τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα η ζωή και το έργο του Σ. Γ. Βίου΄ η δεύτερη ενότητα είναι ένας χρονολογικός πίνακας, όπου ο αναγνώστης μπορεί να παρακολουθήσει τις σημαντικότερες ημερομηνίες της ζωής του συγγραφέα, ενώ ταυτόχρονα καταγράφονται γεγονότα της τοπικής και ελληνικής ιστορίας. Στην τρίτη ενότητα γίνεται μία σύντομη ιστορική αναδρομή από το 1304 μέχρι και τις σφαγές του 1822, για να κατανοήσει ο αναγνώστης τις αφηγήσεις που κατέγραψε ο Σ. Γ. Βίος.
Το δεύτερο μέρος του βιβλίου περιέχει το έργο του Σ. Γ. Βίου «Η σφαγή της Χίου εις το στόμα του Χιακού λαού», όπως τυπώθηκε το 1921 με έξοδα του Δήμου Χίου από τον ίδιο το συγγραφέα, χωρίς διορθώσεις είτε στην ορθογραφία είτε στη στίξη. Επίσης δόθηκαν επιπλέον ερμηνευτικά σχόλια (τα ερμηνευτικά σχόλια του Σ. Γ. Βίου είναι με αραβικούς αριθμούς, ενώ τα σχόλια του υπογράφοντα με αστερίσκο).
Το τρίτο μέρος του βιβλίου, που επιμελήθηκε και μετάφρασε ο καθηγητής αγγλικής φιλολογίας κ. Κ. Κωσταράς, απευθύνεται σε αγγλόφωνους αναγνώστες και περιέχει δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα αποδίδεται στα αγγλικά το πρώτο μέρος της παρούσας έκδοσης, ενώ στη δεύτερη ενότητα καταγράφονται στα αγγλικά κάποιες από τις αφηγήσεις του πρωτότυπου κειμένου.
Μελετώντας πολύ προσεκτικά τις δημοσιεύσεις του Σ.Γ. Βίου σε λαογραφικά περιοδικά, στον τύπο –κυρίως τοπικό- ή σε αυτοτελείς εκδόσεις μπορούμε να πούμε ότι ήταν ένας από τους πρώτους έλληνες λαογράφους, μια και δεν περιορίστηκε μόνο στην καταγραφή λαϊκών παραδόσεων, αλλά προχωρούσε σε ερμηνείες, συγκριτικές μελέτες, βιβλιογραφική έρευνα και συμπεράσματα.
¹ Αναλυτική βιογραφία του Σ.Γ. Βίου, βλ: «Η Σφαγή της Χίου εις το στόμα του χιακού λαού» (επιμέλεια-επιλογή Κ. Μερούσης), Ο.Π.Κ.Δ.Χ, 2006.
Επίσης:
Καββάδας Σ, 1970. Στυλιανός Γ. Βίος 1881-1944, Χιακή Επιθεώρησις 8, 1-8.
Καββάδας Σ, 1970. Στυλιανός Γ. Βίος 1881-1944, Χιακή Επιθεώρησις 8, 1-8.
Φασουλάκης Α, 1984. Από την αλληλογραφία του Σ. Βίου: Δώδεκα ανέκδοτες επιστολές, Χιακά Χρονικά 16, 16-27. 1984. Μια ανέκδοτη μελέτη του Σ. Γ. Βίου για την αυτοδιοίκηση της Χίου, Χιακά Χρονικά 16, 9-11. 1985. Από τον Γ. Ζολώτα στον Σ. Βίο, Χιόνη, Αθήνα, 21-32. 1987. Χιακά Περιοδικά, Χιακά Χρονικά 18, 37- 44. 1992. Η εκπαίδευση στη Χίο. Από την εκκλησία στο αστικό στοιχείο, Χίος. 1995. Βίος Αθάνατος, Χιόνη 35, 3 1997. Στυλιανού Γ. Βίου, Χιακή Λαογραφία, επιλογή, Φ.Ο.Χ και Ο.Π.Κ.Δ.Χ. , Χίος.
Λιάπης Κ, 1994. Ο «μεγάλος Άι – Γιώργης του Πηλίου», Βόλος.
Μαδιάς Γ, 1980. Στυλιανός Βίος, Χιακά Χρονικά 2, 74-78. (Ομιλία στο Φ.Ο.Χ το έτος 1947- Συλλογή Ν.Α. Πλατή)
Μουτάφης Γ, 1984. Γνωριμία με τον Σ. Βίο, Χιακά Χρονικά 16,31-32.
Αλμυρούδης Γ, 1984. Γνωριμία με τον Σ. Βίο, Χιακά Χρονικά 16, 28-30.
² Βίος Σ, 2006, Η Σφαγή της Χίου εις το στόμα του χιακού λαού (επιμέλεια-επιλογή Κ. Μερούσης), Ο.Π.Κ.Δ.Χ.
³ Χρυσοβελόνη 1937, 99
4 Για τις σφαγές της Χίου έχουν δημοσιευθεί αρκετά κείμενα αφηγηματικού η απομνημονευματικού χαρακτήρα. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στο έργο του Κ. Κανελλάκη το 1890 στα «Χιακά Ανάλεκτα», βιβλίο με πλούσιο λαογραφικό υλικό, καταγράφονται τέτοιες πρωτογενείς ιστορικές πηγές που καταλαμβάνουν τις 199 από τις 588 σελίδες του βιβλίου. Το 1992 κυκλοφόρησαν δύο εκδόσεις που καταγράφουν πτυχές των Σφαγών, το βιβλίο του Λ. Μ. Καλβοκορέση, «Ιστορία του παππού 1822», που επιμελήθηκε ο καθηγητής Σ. Φασουλάκης και οι αναμνήσεις του Γ.Μ. Καλβοκορέση, «Οι σφαγές του 1822 και η ζωή μου». Η κ. Μ. Γιατράκου μετάφρασε και εξέδωσε το 2001 τις ενθυμήσεις του Χ. Π. Καστάνη, «Ο Έλληνας εξόριστος», ενώ το έτος 2008 ο κ. Ν. Μίτσης μετάφρασε και επιμελήθηκε τα απομνημονεύματα του Βαχήτ με τίτλο «Τα συμβάντα στη Χίο το 1822, από το χέρι του Βαχίτ Πασά».
5 Διλμπόης Γ, 1989. Στυλιανού Βίου, Η σφαγή της Χίου εις το στόμα του Χιακού λαού (επιλογή από το έργο του σ. 9-104), Ο.Π.Κ.Δ.Χ.
6 Βίος Σ, 2006, Η Σφαγή της Χίου εις το στόμα του χιακού λαού (επιμέλεια-επιλογή Κ. Μερούσης), Ο.Π.Κ.Δ.Χ.
