Τα “Χίος Ημερολόγια 1970-1979” των εκδόσεων Χαβιάρα

Μια πρωτότυπη εκδοτική προσπάθεια στη Χίο της δεκαετίας του 1970

Ήταν φθινόπωρο του 1969 τότε που ο ένας από τους δύο ιδιοκτήτες της επιχείρησης Υιοί Ν. Χαβιάρα Ο.Ε. (Βιβλιοχαρτοπωλείο-Εκδόσεις)¹ Κώστας Ν. Χαβιάρας ανακοίνωνε στον άλλον, τον αδελφό του Αυγουστίνο², την ιδέα του να ενσωματωθεί ένα ημερολόγιο γεγονότων της ιστορίας της Χίου σε βιβλίο με χιακό θέμα που θα εξέδιδαν πλέον σε ετήσια βάση. Ο Αυγουστίνος συμφώνησε και η ιδέα έγινε απόφαση προς υλοποίηση, ενώ ο τόμος που θα κυκλοφορούσε θα ονομαζόταν «Χίος Ημερολόγιο». Μέχρι τότε ο Οίκος Χαβιάρα είχε εκδώσει μεταξύ άλλων το 1962 το βιβλίο του Νίκου Γιαλούρη Χίος το Νησί των Ανέμων και από το 1963 το περιοδικό Χιακή Επιθεώρησις.³ Ένα «Χίος Ημερολόγιο» (στο εξής: ΧΗ) είχε συγκεκριμένη δομή περιέχοντας κατά σειρά: (α) πρόλογο των εκδοτών και μηνύματα-χαιρετισμούς των αρχών της Χίου (β) κύριο θέμα, μια μελέτη/μονογραφία σχετικά με ένα χιακό θέμα (γ) κατά κανόνα ένα δεύτερο, εικονογραφικό, θέμα, σχετικό με το κύριο έστω και με την ευρύτερη έννοια (δ) σύντομη αναφορά στα σημαντικά γεγονότα και στα βιβλία που εμπλούτισαν τη χιακή βιβλιογραφία κατά το έτος που πέρασε (01/11-31/10) (ε) το ημερολόγιο του έτους του ΧΗ με τα αξιοσημείωτα γεγονότα της ιστορίας της Χίου ανά ημερομηνία (στ) διαφημίσεις χιώτικων επιχειρήσεων.⁴ Ο εκδότης Κώστας Ν. Χαβιάρας θεωρούσε την έκδοση του ΧΗ, όπως ίσως φάνηκε και από τη δομή ενός τόμου του, μια συμβολή στην πρόοδο της Χίου, την ιστορία και τον πολιτισμό της.⁵ Ας σημειωθεί εδώ ότι μεγάλες προσωπικότητες της πνευματικής Ελλάδας, όπως ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και ο Κωνσταντίνος Τρυπάνης, έχουν αναφερθεί με εξαιρετικά επαινετικά λόγια σε συγκεκριμένους τόμους του ΧΗ ή στη γενικότερη εκδοτική του προσπάθεια.

Ας δούμε τώρα κατά χρονική σειρά τα κύρια θέματα των ΧΗ: 1970: Οδηγός της Χίου 1971: Θουκυδίδου «Χιακά» 1972: Εκκλησιαστική Ιστορία της Χίου 1973: Κάστρα και Πύργοι της Χίου 1974: Η Νέα Μονή της Χίου 1975: Η Χίος στην Ελληνική και Ξένη Ποίηση 1976: Ψευδοηροδότου «Ομήρου Βίος» 1977: Η Τυπογραφία στη Χίο και τα Ψαρά 1978: Όρμοι και Λιμάνια της Χίου 1979: [Αφιέρωμα 10ετίας] (με συνολικά δέκα κείμενα -άρθρα και σύντομες μελέτες Χίων λογίων και πανεπιστημιακών για τη Χίο). Ο αναγνώστης μπορεί να κρίνει τη σημασία και το εύρος των θεμάτων των κατά μέσο όρο 60σέλιδων αυτών μονογραφιών.⁶ Πέντε, τα μισά, από τα ΧΗ εξαντλήθηκαν λίγα χρόνια μετά την κυκλοφορία τους (αυτά του 1970, 1971, 1973, 1975, 1976) και, βέβαια, δεν είναι διαθέσιμα σήμερα.⁷ Χωρίς να επιχειρείται οποιαδήποτε αξιολόγηση, το πιο επιτυχημένο θεωρείται αυτό του 1973, το οποίο εξαντλήθηκε μέσα σε λιγότερο από τρία χρόνια και το σημαντικότατο για τη Χίο θέμα του περιμένει ακόμη τον επιστήμονα/ειδικό που θα το αναδιαπραγματευθεί με την αναγκαία βιβλιογραφική ενημέρωση. Κύριος συνεργάτης των ΧΗ, για τα οποία συνέγραψε τις περισσότερες κύριες μελέτες (1970, 1971, 1972, 1973, 1974, 1975, 1976, 1977 –πάντα με απαιτήσεις θεματικής πληρότητας, αλλά και με αυστηρή και κοπιώδη επιστημονικότητα που αποδεικνύεται από την πληθώρα υποσημειώσεων και παραπομπών) υπήρξε ο πρόωρα χαμένος δάσκαλος, ποιητής και πολυγραφότατος ιστορικός και κριτικός της λογοτεχνίας Κώστας Χωρεάνθης (σε κάποιες περιπτώσεις με την επικουρία της συζύγου του Ελένης). Από την άλλη πλευρά, η πρωτότυπη μελέτη του ΧΗ 1978 Όρμοι και Λιμάνια της Χίου ήταν η τελευταία εργασία του Γυμνασιάρχη Αντωνίου Στεφάνου, που συνέδεσε το όνομά του με τη διάσωση πολλών αρχαιολογικών θησαυρών του νησιού μας.

Αναγκαίο να αναφερθούν κάποια ακόμη στοιχεία -συνδυαζόμενα και με τις παιδικές μου αναμνήσεις. Από τις εικονογραφημένες δευτερεύουσες εργασίες ξεχωρίζουν εκείνες του 1972 και του 1979 («Η εκκλησιαστική τέχνη στη Χίο» και «Το ιστορικό πρόσωπο της Χίου» αντίστοιχα). Γενικότερα, ωστόσο, ας σημειωθεί ότι στις εργασίες αυτές δημοσιεύθηκαν σπάνιες φωτογραφίες από τα σημαντικά για τη νεότερη ιστορία της Χίου φωτογραφικά αρχεία Νίκου Β. Χαβιάρα και Περικλή Παπαχατζιδάκη, όπως και σημαντικές του Γιώργου Μουτσάτσου. Πολλές από τις φωτογραφίες αυτές διασώζουν στοιχεία που τώρα δεν υπάρχουν. Συνεργάτης των ΧΗ, έχοντας την καλλιτεχνική επιμέλεια κάποιων από τους τόμους, υπήρξε και ο Γιώργος Τσαπέλλας. Από την ποικιλία αξιόλογων εργασιών που περιέχει το ΧΗ 1979 θα σταματούσα στην εμπεριστατωμένη και προφητική του Καθηγητή του Πανεπιστημίου Πατρών Γεωργίου Κοκκινάκη «Η Χίος του 2000» (σσ. 19-28). Επίσης δεν είναι δυνατό να μην επισημανθούν οι δυσχερείς για εκδοτική δραστηριότητα συνθήκες της περιόδου εκείνης, ιδίως τα πρώτα χρόνια –στρατιωτική δικτατορία με τη συνακόλουθη λογοκρισία και με τη Χίο να γνωρίζει πληθυσμιακή μείωση εξαιτίας της ελληνοτουρκικής κρίσης και της επιστράτευσης του 1974. Με θυμάμαι παιδάκι δέκα-δώδεκα ετών να επισκέπτομαι με τον πατέρα μου το Τυπογραφείο Δημ. Πλατή, στην οδό Γερανίου 7, κοντά στην πλατεία Ομονοίας στην Αθήνα, όπου εκτυπώνονταν από το 1975 και μετά τα ΧΗ, σε εποχή που τα τυπογραφικά στοιχεία έμπαιναν ακόμα με το χέρι. Αξίζει ακόμη να αναφερθεί ότι εκπρόσωπος του ΧΗ στην Αθήνα ήταν ο Καμπούσης Πέτρος Μαρτάκης, εκδότης της εφημερίδας της χιακής παροικίας της Αττικής «Χιακά Επίκαιρα». Ο πατέρας μου έχει διατηρήσει σε χαρτονένιους φακέλλους την αλληλογραφία του με τους συνεργάτες των ΧΗ, όπως και τα οικονομικά στοιχεία των εκδόσεων τους.

Η σε ετήσια βάση έκδοση των ΧΗ σταμάτησε με τον επετειακό/πανηγυρικό τόμο του 1979, ακριβώς με τη συμπλήρωση δέκα. Η εκδοτική δραστηριότητα του Κώστα Ν. Χαβιάρα συνεχίσθηκε με το εξαίρετο Η Νήσος Χίος του H. Pernot του 1981 (έχει επίσης εξαντληθεί) και την «αναστατική» έκδοση των μνημειωδών Χιακών Αναλέκτων του Κωνσταντίνου Ν. Κανελλάκη δύο χρόνια αργότερα. Στα εξώφυλλα και των δύο βιβλίων αναγραφόταν η ένδειξη «έκδοση Χίος Ημερολόγιο».⁸

Τελειώνω το παρόν με την πεποίθηση ότι με τη δημοσίευσή του ακολουθείται το ρηθέν από τον αρχαίο ποιητή «το καλό έργο, αν αποσιωπηθεί, πεθαίνει»⁹ και με την ευχή να συνεχίζεται στο διηνεκές η εκδοτική δραστηριότητα στη Χίο, καθώς αποτελεί μια από τις επιτυχημένες και καρποφόρες παραδόσεις της.

Νίκος Κ. Χαβιάρας δ.Φ.
Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Χίου – Πανεπιστημιακός

Σημειώσεις

¹ Ιδρύθηκε από τον παππού μου Νίκο Αυγ. Χαβιάρα (1890-1964) το 1919 και με τις διάφορες μορφές που έλαβε μετά το 1999, δραστηριοποιούνταν σχεδόν επί έναν αιώνα. Για τουλάχιστον τριάντα χρόνια (1955-1985), με μοχλό τον πατέρα μου Κώστα Ν. Χαβιάρα, υπήρξε αναμφισβήτητα η μεγαλύτερη και η καλύτερη του είδους της στη Χίο, σύμφωνα με την παραδοχή και τις μαρτυρίες των γενεών που «έθρεψε», που ακόμη θυμούνται το ιστορικό πατάρι με τις «φορτωμένες» βιβλιοθήκες, τη μυρωδιά του χαρτιού που κυριαρχούσε στο κατάστημα και την προθυμία για εξυπηρέτηση.
² Ο Αυγουστίνος Ν. Χαβιάρας (1933-2012) απεχώρησε «βελούδινα» από την επιχείρηση το 1975, όταν εγκαταστάθηκε στην Αθήνα για να σπουδάσει στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή, ακολουθώντας παλαιά κλίση του. Το 1977 χειροτονήθηκε διάκονος και αμέσως μετά ιερεύς. Υπηρέτησε με σεμνότητα και αγάπη το ιερό θυσιαστήριο στον ενοριακό Ιερό Ναό Εισοδίων της Θεοτόκου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας μέχρι το θάνατό του. Έλαβε το οφφίκιο του Πρωτοπρεσβυτέρου. Ετάφη σύμφωνα με την επιθυμία του στο νεκροταφείο του Αγίου Λουκά Βαρβασίου, της ενορίας του όσο ζούσε στη Χίο.
³ Κυκλοφόρησε μέχρι το 1975 με ρυθμό δύο ή (συνήθως) τριών τευχών ανά έτος.
⁴ Οι διαφημίσεις αυτές ποτέ δεν κάλυπταν το κόστος της έκδοσης, σύμφωνα με μαρτυρία του Κώστα Ν. Χαβιάρα.
⁵ Πρβλ. και τον Πρόλογο των εκδοτών στο πρώτο ΧΗ του 1970 (σελ. 5).
⁶ Θεωρώ ως κλασικό δείγμα ΧΗ σε σχέση με τα όσα γράφονται παραπάνω αυτό του 1972. Αναλυτικότερη παρουσίαση και κριτική αποτίμηση των κύριων εργασιών κρίνεται ότι υπερβαίνουν το σκοπό και το μέγεθος αυτού του άρθρου –ίσως επιχειρηθούν μελλοντικά. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι ο σύγχρονος ερευνητής που τυχόν θα ανατρέξει σε έναν τόμο του ΧΗ θα δυσκολευθεί από το ακατανόητο σήμερα γεγονός ότι σε κάποιους από αυτούς δεν υπάρχει σελιδαρίθμηση…
⁷ Για το 1974 (και για το 1979. ωστόσο η εμπειρία έδειξε ότι η ποικιλία θεμάτων –επιλογή που δικαιολογείται από το επετειακό του τόμου- δεν είχε κυκλοφοριακή επιτυχία), λόγω του θέματος (Νέα Μονή) εκδόθηκαν περισσότερα αντίτυπα από το σύνηθες τιράζ των ΧΗ –άλλωστε δεν υπήρχε εκείνη την εποχή μια μονογραφία που να αναφέρεται με επιστημονικά στοιχεία στην ιστορία της Νέας Μονής και την αξία των ψηφιδωτών της (ούτε καν ένας απλός Οδηγός για το βυζαντινό μοναστήρι δεν ήταν διαθέσιμος), ενώ λίγα χρόνια αργότερα κυκλοφόρησαν αρκετά σχετικά βιβλία και λευκώματα.
⁸ Στην επόμενη έκδοση του Οίκου, αρκετά αργότερα, αναγράφεται «συνδυαστικά»: Αλεξάνδρου Μ. Βλαστού, Χιακά, [πρόλογος, εισαγωγή, επιμέλεια έκδοσης του γράφοντος], εκδόσεις Χαβιάρα «Χίος Ημερολόγιο», Χίος 2000. Μετά και από αυτήν την έκδοση, η ένδειξη «Χίος Ημερολόγιο» εξαφανίζεται από τα βιβλία που εκδίδουν οι εκδόσεις Χαβιάρα, ένα «τέλος εποχής». Ας αναφερθεί εδώ ότι στον Πρόλογο [του εκδότη] του ΧΗ 1979 γνωστοποιείται η πρόθεση του πατέρα μου να δίδεται στο εξής «σε ιδιαίτερο βιβλίο το ετήσιο θέμα (…) και ξεχωριστά το ημερολόγιο» (σελ. 7). Ταυτόχρονα με το βιβλίο του Pernot, λοιπόν, εκδόθηκε το περίφημο Ημερολόγιο του 1981 με τους Καλικαντζάρους του Θάνου Βελλούδιου. Όμως η έκδοση των Χιακών Αναλέκτων το 1983 δεν συνοδεύθηκε από κυκλοφορία και Ημερολογίου ούτε εκδόθηκε έκτοτε άλλο, ξεχωριστό, Ημερολόγιο.
⁹ Πίνδαρος απ. *121 (Snell-Maehler): θνάσκει δέ σιγαθέν καλόν έργον. Ο προσφυέστατος λόγος του μεγάλου αρχαίου λυρικού με ώθησε σε κάποια σημεία του άρθρου να επεκταθώ (ας μου το συγχωρήσει ο αναγνώστης) από τα ΧΗ στη γενικότερη εκδοτική δραστηριότητα των εκδόσεων Χαβιάρα, για την οποία έχω γράψει και προ εικοσαετίας [περ. Βιγλάτορας τ. 1 (1997)].