της Δέσποινας Στ. Γέμελου
Μέσα στον πλούτο και κάτω από την επιβλητική λάμψη των θησαυρών και των πολύτιμων τεκμηρίων που φυλάσσονται στη Βιβλιοθήκη «Κοραής», διεκδικεί την παρουσία της μία μικρότερη σε μέγεθος -αλλά όχι ήσσων σε σημασία- συλλογή σχολικών εγχειριδίων. Από αυτά ξεχωρίζει μια ιδιαίτερη υποκατηγορία, τα 160 περίπου Αναγνωστικά και Αλφαβητάρια, τα οποία εντόπισα και κατέγραψα το 2009.
Τα αλφαβητάρια και τα αναγνωστικά, όπως τα ξέρουμε σήμερα, δηλαδή ως έντυπα εγχειρίδια για τη διδασκαλία της ανάγνωσης, εμφανίζονται στον ελληνικό χώρο στα τέλη του 18ου αι. Έως τότε είχαμε τις χειρόγραφες φυλλάδες ή μαθηματάρια, που διέθετε μόνο ο ιερέας-δάσκαλος, ενώ παράλληλα χρησιμοποιούνταν άλλα εκκλησιαστικά βιβλία όπως η Οκτώηχος και το Ψαλτήρι. Το παλαιότερο μαθηματάριο που φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη είναι ένα λειτουργικό βιβλίο που φέρει χειρόγραφη χρονολογία 1783 και στο εσώφυλλό του είναι γραμμένο το αλφάβητο.
Κατά την περίοδο του νεοελληνικού Διαφωτισμού, εκδοτική δραστηριότητα αναπτύσσεται στις παροικίες, όπου εμφανίζονται και τα πρώτα έντυπα αλφαβητάρια. Σε αυτήν την περίοδο ανήκει το παλαιότερο αλφαβητάριο της συλλογής της Βιβλιοθήκης. Πρόκειται για το Νέον Αλφαβητάριον, τυπωμένο στη Βιέννη το 1801, δαπάνη των «αυταδέλφων Δαρβάρεων». Οι αδελφοί Δάρβαρη ήταν πέντε αδέλφια από την Κλεισούρα, εγκατεστημένοι στη Βιέννη, που έγραφαν και τύπωναν εγχειρίδια εκπαιδευτικού χαρακτήρα.
Λίγο πριν τα μέσα του 19ου αι. αρχίζουν να εμφανίζονται τα πρώτα εκδοτικά τυπογραφεία ελληνικών συμφερόντων, του Ανδρέα Κορομηλά (1834) και του Κων/νου Γκαρπολά (1838). Από αυτήν την περίοδο (δηλαδή μέχρι και το 1870) έχουμε σημαντικά βιβλία στη συλλογή μας, όπως αυτό του Κ. Βαρδαλάχου (1830), του Ι. Περίδη (εν Σμύρνη 1869) και του Γ. Πολυμέρη (εν Ερμουπόλει 1859). Σημαντικό είναι ακόμα το Αναγνωσματάριο του Γ. Κωνσταντινίδη (Αθήνησι 1861). Πρόκειται για ένα αλφαβητάριο με αρκετά πλούσια εικονογράφηση για την εποχή του, σε μια προσπάθεια να γίνει πιο ελκυστικό για τα παιδιά. Στη συλλογή αυτής της περιόδου συγκαταλέγονται επίσης μερικά ξενόγλωσσα αλφαβητάρια, όπως ένα γαλλικό, τυπωμένο το 1835 στο διάσημο τυπογραφείο του Φιρμίνου Διδότου στο Παρίσι και ένα Ιταλικό με ωραία εικονογράφηση (εκδ.1840).
Η δεκαετία 1870-80 αποτέλεσε μια μεταβατική φάση ως προς τα εκπαιδευτικά. Η θεματική των αναγνωστικών αλλάζει και το περιεχόμενό τους περνά σε πρόσωπα-ήρωες. Στη Βιβλιοθήκη φυλάσσετα το αναγνωστικό του Μιλτιάδη Βρατσάνου Αποστόλης ο θαλασσινός ή ο Νέος Ροβινσών, στο οποίο εξιστορούνται οι περιπέτειες ενός νεαρού από τα Ψαρά. Επίσης, το ίδιο διάστημα, ο νεοσυσταθείς Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων στέλνει στο εξωτερικό υποτρόφους για να μελετήσουν τα νέα παιδαγωγικά συστήματα, οι οποίοι, επιστρέφοντας, γράφουν σχολικά εγχειρίδια. Τέτοια παραδείγματα είναι τα αναγνωστικά των Οικονόμου και Βρουνώ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης και η σειρά «Παιδική Βιβλιοθήκη» του Ι. Βρετού. Σε αυτή τη σειρά, ειδικά στις μεγαλύτερες τάξεις, τα αναγνωστικά διαχωρίζονται με βάση το φύλο των μαθητών. Έτσι, Ο μικρός Γεώργιος και Ο μικρός Παύλος προορίζονται για τα δημοτικά σχολεία αρρένων, ενώ Η μικρά Μάρθα και Η μικρά Καλλιόπη μόνο για τα Παρθεναγωγεία. Επειδή στα σχολεία της Χίου διδάσκονται και τα Τουρκικά, στη συλλογή της Βιβλιοθήκης συγκαταλέγεται επίσης ένα αξιόλογο Οθωμανικό αλφαβητάριο του 1883 και μια Οθωμανική Ανθολογία, δωρεά του Παύλου Ράλλη υπέρ των απόρων μαθητών της Χίου.
Στο ερώτημα αν υπήρχαν σχολικά εγχειρίδια γραμμένα από γυναίκες, η απάντηση είναι καταφατική. Τα Κορασιακά Αναγνώσματα είναι τα πρώτα εγχειρίδια από γυναίκες παιδαγωγούς, τις αδελφές Χαρίκλεια και Πολυξένη Μελανδινού (Κων/πολη 1898), τα οποία προορίζονται αποκλειστικά για τις μαθήτριες των παρθεναγωγείων. Είναι χαρακτηριστικό τι γράφουν οι ίδιες οι συγγραφείς στον πρόλογο του βιβλίου τους: «Ο γυναικείος νους είναι ασθενέστερος του ανδρικού, διο δεν αρμόζει εις αυτάς (ενν. τις γυναίκες) ούτε το κράτος να κυβερνώσιν, ουδέ τα πολεμικά να διευθύνωσιν, ουδέ εις τας θρησκείας ν’ αναμιγνύονται. Τα σώματά των ως και αι ψυχαί των είναι υποδεέστερα των ανδρικών, αλλά η φύσις εδώρισεν εις αυτάς φιλοπονίαν, κοσμιότητα και οικονομίαν, εις τα οποία δύνανται να ενασχολώνται ειρηνικώς εν τω οίκω».
Αξιόλογα αλφαβητάρια των αρχών του 20ού αιώνα είναι αυτά των Βρατσάνου και Αρσένη, με πλούσια εικονογράφηση. Ειδικά στη Χίο τυπώνονται και κυκλοφορούν πολλά αναγνωστικά του Γεώργιου Ρεβελή που διετέλεσε Γενικός Επιθεωρητής των δημοσίων εκπαιδευτηρίων του νησιού. Στα περισσότερα από τα αναγνωστικά αυτής της περιόδου ο τίτλος υποδηλώνει και το περιεχόμενο: Ο Χρηστός Άνθρωπος, Η Μεγάλη Ελλάς κλπ. Σημαντικά στη συλλογή της Βιβλιοθήκης είναι τα αναγνωστικά της Γαλάτειας Καζαντζάκη, στα κείμενα των οποίων λέγεται ότι έχει συμβάλει και ο Νίκος Καζαντζάκης, χωρίς να αναφέρεται, πάντως, το όνομά του.
Σταθμό στα εκπαιδευτικά πράγματα της χώρας αποτελεί η μεταρρύθμιση του 1917. Έχουμε το περίφημο Αλφαβητάρι με τον Ήλιο, που με τη δημοτική γλώσσα δίνει νέα πνοή στο κείμενο. Για πρώτη φορά τα κείμενα επιλέγονται με τη συνεργασία αναγνωρισμένων λογοτεχνών και το περιεχόμενό τους εξαίρει τη γνώση, την επιστήμη, την ομαδικότητα, την κοινωνική αλληλεγγύη. Μια άλλη καινοτομία αυτής της περιόδου είναι ότι μπαίνει τέλος στο κρατικό μονοπώλιο. Ο δάσκαλος δηλαδή είναι ελεύθερος να επιλέξει ανάμεσα από μια σειρά αναγνωστικών, εγκεκριμένων για κάθε τάξη. Θα ξεχωρίσουμε, επίσης, ένα βιβλίο του μεγάλου Χιώτη παιδαγωγού Μιχάλη Παπαμαύρου, με τίτλο Η Νέα Πατρίδα, με περιεχόμενο που αφορά αποκλειστικά στη ζωή των προσφύγων της Μικράς Ασίας και εικονογράφηση του Δημ. Μπισκίνη, μετέπειτα καθηγητή της ΑΣΚΤ. Δυστυχώς, τα πρωτοποριακά αυτά βιβλία κρίθηκαν ηθικώς επιλήψιμα τα επόμενα χρόνια και η αρμόδια επιτροπεία διέταξε «ίνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι».
Κάποια δείγματα της αμέσως επόμενης περιόδου είναι τα Κρινολούλουδα της Αρσινόης Ταμπακοπούλου και της Θεώνης Δρακοπούλου (της γνωστής Μυρτιώτισσας) το 1947. Το 1954 εκδίδονται για πρώτη φορά τα αλφαβητάρια και αναγνωστικά που αποτέλεσαν τα μακροβιότερα στην εκπαιδευτική ιστορία της χώρας μας. Γνωστά ονόματα ασχολούνται με την εικονογράφηση των βιβλίων. Σταθμό στην ιστορία της εικονογράφησης αποτελούν οι εικόνες του Κώστα Γραμματόπουλου στο Αλφαβητάριο των Γιανέλλη-Σακκά που έμειναν χαραγμένες στη μνήμη όλων των παιδιών εκείνης της γενιάς.
Πρέπει επίσης να αναφέρουμε ότι στη συλλογή εμπεριέχονται και βιβλία, που αν και δεν ήταν αμιγώς αναγνωστικά, χρησιμοποιήθηκαν ως τέτοια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Γερο-Στάθης του Λέοντος Μελά (1858), το οποίο ξεκίνησε ως παιδικό μυθιστόρημα, αλλά αποτέλεσε για μεγάλο διάστημα πραγματικό εγκόλπιο στα σχολεία, με πάμπολλες επανεκδόσεις. Αποτέλεσε τεράστια εκδοτική επιτυχία για την εποχή, με πάνω από 600.000 αντίτυπα. Εξάλλου, ως διδακτικά εγχειρίδια χρησιμοποιήθηκαν και οι Χρηστομάθειες ή Χρηστοήθειες σε διάφορες περιόδους. Παλαιότερη στη συλλογή μας είναι η Χρηστομάθεια του Αντωνίου του Βυζαντίου, δεμένη με τους Μύθους του Αισώπου.
Η διαφύλαξη και η ανάδειξη τέτοιων τεκμηρίων είναι, αδιαμφισβήτητα, χρέος όλων μας. Το οφείλουμε στους συγγραφείς και στους εκδότες των βιβλίων, σημαντικούς παιδαγωγούς στην πλειονότητά τους. Το οφείλουμε στους ιδιοκτήτες τους, που τα δώρισαν στη βιβλιοθήκη. Το οφείλουμε στους πρώτους μας δασκάλους που μας δίδαξαν μέσα από αυτά τα βιβλία. Στα παιδιά μας που μπορούν να δουν μέσα από αυτά τα βιβλία μια εποχή ολόκληρη να ξετυλίγεται μπροστά τους. Μα πάνω απ όλα το οφείλουμε στους πρώτους παιδικούς μας φίλους: Στην Άννα, το Μίμη, την Έλλη και τη Λόλα.
