Οι δρόμοι λένε τη δική μας ιστορία;

Τα ονόματα των δρόμων της πόλης Χίου και λίγες σκέψεις γι’ αυτά
 
της Βασιλικής Μπούρα

Η πόλη ένα παλίμψηστο, μαζί της οι δρόμοι και τα ονόματά τους. Ποιητές και γιορτές, μυθικοί ήρωες και πολεμιστές, επέτειοι, πολιτικοί. «Τόποι» της συλλογικής μνήμης, καθημερινοί, σχεδόν ασυνείδητοι. Ποια ιστορία μας διηγούνται τα ονόματα των δρόμων της πόλης; Μα και ποιος βαφτίζει τις λεωφόρους, τις οδούς, τα στενά και τ’ αδιέξοδα;

Στις μεταλλικές μπλε ταμπέλες με τα λευκά γράμματα το μάτι δε σταματά συχνά. Οι κάτοικοι κινούνται στην πόλη εμπειρικά, τη μαθαίνουν συνήθως από την καθημερινή συγκεκριμένη πορεία προς το σχολείο, τη δουλειά, τα στέκια. Κι όμως διηγούνται ένα σύντομο μάθημα ιστορίας του τόπου αλλά και της πόλης –κράτους, της αυτοκρατορίας, του έθνους- κράτους που μέρος τους υπήρξε ή αποτελεί στο τώρα.

Ειδική νομοθεσία¹ προβλέπει ότι η ονομασία συνοικιών, οδών και πλατειών γίνεται με απόφαση του δημοτικού ή κοινοτικού συμβουλίου, η οποία λαμβάνεται ύστερα από εισήγηση του οικείου τοπικού συμβουλίου ή παρέδρου και με τη σύμφωνη γνώμη επιτροπής, στην οποία συμμετέχουν θεσμικά πρόσωπα της τοπικής αυτοδιοίκησης καθώς και εκπαιδευτικοί του κλάδου ΠΕ 02 (φιλόλογοι-ιστορικοί). Η μετονομασία επιτρέπεται, για εξαιρετικούς λόγους και γίνεται με την ίδια διαδικασία.

Ιδιαίτερα σημαντικό για να κατανοήσουμε το ρόλο που επιτελεί η ονοματοδοσία των δρόμων είναι να γνωρίζουμε πότε οι δρόμοι απέκτησαν ονομασία ή διαδέχτηκαν μια παλιότερη². Οι δρόμοι της σύγχρονης πόλης της Χίου θα λέγαμε ότι άρχισαν να βαπτίζονται κατά τον 20^ο αιώνα, ουσιαστικά μετά την απελευθέρωση του νησιού το 1912 και αυτό συνεχίζεται ως σήμερα. Το εγχείρημα αρχικά αντικατοπτρίζει μια αναδρομική καταγραφή της ιστορίας σύμφωνα με τη αντίληψη που είχαν για αυτή οι ιθύνοντες για την ονοματοδοσία των δρόμων και ταυτόχρονα εμπίπτει -με μία καθυστέρηση σε σχέση με την υπόλοιπη ήδη απελευθερωμένη Ελλάδα- στην κατασκευή της τοπογραφίας του έθνους, με την έννοια της χρήσης του παρελθόντος είτε δια μέσου της διατήρηση των λειψάνων, τεχνέργων κτλ, είτε μέσα από την αφήγηση της ιστορίας, ή ακόμη τη δημιουργία θεσμών, επιφορτισμένων με τη μελέτη του παρελθόντος όπως αρχεία, μουσεία, βιβλιοθήκες και ιδρύματα που σκοπό έχουν να διατηρήσουν -ή να κατασκευάσουν- την ιστορική-συλλογική μνήμη. Τα ονόματα των δρόμων επιτελούν μια συγγενή λειτουργία ως προς αυτή των δημόσιων μνημείων που τιμούν και υπενθυμίζουν ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα, αλλά και αυτή των εθνικών εορτών που με την κυκλική επανάληψη τους στον χρόνο υπογραμμίζουν τη συνέχεια με το παρελθόν. Τα ονόματα των δρόμων συντελούν στη δημιουργία της συλλογικής εθνικής και τοπικής ταυτότητας, πραγματικής ή φαντασιακής που ενισχύει την κοινωνική συνοχή της ομάδας, αποτελούν εντέλει την εισδοχή της συλλογικής μνήμης στο χώρο.

Της ιστορίας ο κύκλος

α. Μυθολογία-αρχαίοι χρόνοι

Το αρχαίο παρελθόν της πόλης, παρότι είναι σχεδόν αφανισμένο από την επέλαση της νεώτερης οικοδομικής δραστηριότητας αλλά και λόγω της συνεχούς κατοίκησης του τόπου, είναι ιδιαίτερα αισθητό –σαν μια προσπάθεια ίσως να διατηρήσουμε στη μνήμη αυτό που έχει αφανιστεί υλικά σχεδόν δια παντός- στα ονόματα των δρόμων. Ένα παρελθόν το οποίο καλούμαστε να ανασυνθέσουμε από τις φιλολογικές μαρτυρίες και τα αρχαιολογικά κατάλοιπα που έχουν έρθει άλλοτε στο φως και εξακολουθούν αδιαλείπτως να δίνουν το παρόν σε κάθε αναμόχλευση της γης. Έτσι, συναντάμε έναν από τους μυθικούς οικιστές της Χίου, Οινοπίωνα,τους προγόνους του, Διόνυσο και Αριάδνη και τη κόρη του τη νύμφη Χιόνη που ο μύθος θέλει να συνδέσει το όνομά της με αυτό του νησιού. Κοντά σε αυτούς, τον μυθικό κυνηγό-γίγαντα Ωρίωνα, ο οποίος ερωτεύθηκε τη Χιόνη (ή κατά μια άλλη εκδοχή τη Μερόπη) και στον οποίο ο Οινοπίωνας είχε αναθέσει να εξοντώσει τα φίδια που είχαν κατακλείσει το νησί. Το όνομα του Μέλα, γιoύ του Ποσειδώνα και μιας ανώνυμης Νύμφης από τη Χίο, συνδέεται επίσης με τους πρώτους οικιστές του νησιού. Οι παραπάνω πληροφορίες προέρχονται από τον Ίωνα τον τραγικό³, που έζησε στους κλασικούς χρόνους, και επίσης μνημονεύεται σε δρόμο της πόλης. Ο Μέλας αναφέρεται επίσης στο 36ο βιβλίο του Πλίνιου του Πρεσβύτερου, ρωμαίου ιστοριοδίφη, αφιερωμένο στη τέχνη της γλυπτικής, συγκεκριμένα σε χωρίο που αναφέρεται στη λεγόμενη σχολή της Χίου⁴. Σε αυτή συμπεριλαμβάνει εντάσσοντάς τους σε διαδοχικές γενιές της ίδιας οικογένειας γλυπτών τον Μικκιάδη, Άρχερμο⁵, Βούπαλο και Αθήνη. Τα ονόματα των δύο πρώτων απαντώνται σε μια ενεπίγραφη βάση αγάλματος φτερωτής Νίκης, που βρέθηκε στη Δήλο και χρονολογείται στα μέσα του 6ουαι. π.Χ, η οποία επιβεβαιώνει την ιστορικότητα και καταγωγή των προσώπων. Στα ονόματα των πρώτων οικιστών ανήκει και αυτό του Αμφίκλου⁶ με τον οποίο εισαγόμαστε στους λεγόμενους ιστορικούς χρόνους.

Ο κατάλογος των δρόμων που φέρουν ονόματα ιστορικών προσωπικοτήτων της αρχαιότητας είναι μακρύς και καλύπτει μια μακρά χρονική περίοδο, από τον 6αι π.Χ. ως και τους ρωμαϊκούς χρόνους. Αξιόλογη θέση κατέχουν, οι επώνυμοι άρχοντες, κυρίως της ύστερης κλασικής και ελληνιστικής εποχής: Αδράστου, Αντικλέους, Απελλή⁷, Απολλωνίδου, Αρτεμιδώρου, Ηροστράτου⁸ (και όχι Ηρωστράτου όπως αναγράφεται λανθασμένα στην πινακίδα της οδού), Ερμοφάντου, Καλλιστράτου, Κλεινομάχου, Μοσχίωνος, Ορθομένους, Τιμοκλέους. Τα ονόματα αυτά τα γνωρίζουμε μέσα από τις γραπτές πηγές ή τις επιγραφικές μαρτυρίες, ενώ τα συναντάμε σε ευρήματα, όπως σε σφραγίδες εμπορικών χιακών αμφορέων (που επικύρωναν έτσι την προέλευση και τη χρονιά διακίνησης του εμπορεύματος) και νομίσματα. Επίσης, μνημονεύονται ο Ανταγόρας, ναύαρχος των Χίων κατά τους Μηδικούς πολέμους που συντέλεσε ώστε η αρχηγία του στόλου των Ελλήνων να περιέλθει από τον Σπαρτιάτη Παυσανία, στον Αθηνάιο Αριστείδη και ο Αριστέας που συστράτευσε με τον Ξενοφώντα στην εκστρατεία του Κύρου. Τη λίστα των ιστορικών πολιτικών και στρατιωτικών επωνύμων θα κλείσει ο Μ. Αλέξανδρος του οποίου η συμβολή ήταν σημαντική για την αποκατάσταση του δημοκρατικού πολιτεύματος στη Χίο το 332 π.Χ⁹.

Τα ονόματα των οδών φέρουν επίσης τα ονόματα ανθρώπων των γραμμάτων και των επιστημών -με καταγωγή ή πιθανή καταγωγή από τη Χίο- που το έργο τους στις περισσότερες των περιπτώσεων έχει χαθεί αλλά τα ονόματά τους είναι γνωστά από εγκυκλοπαιδικά λεξικά κυρίως της βυζαντινής εποχής, όπως η Σουίδα (ή Σούδα) του 10ου αι., ενώ σπαράγματα των έργων τους έρχονται έμμεσα από αναφορές που γίνονται σε συγγραφείς της ρωμαϊκής εποχής ή σχολιαστές φιλολογικών έργων της ύστερης αρχαιότητας και του Βυζαντίου. Σχετική με τη τέχνη και τα γράμματα η ονοματοδοσία της οδού Ελικωνιάδος, καθώς Ελικωνιάδες ονομάζονταν αλλιώς οι εννέα Μούσες, θεότητες που προστάτευαν αρχικά τους ποιητές και τους Μουσικούς, και αργότερα τις τέχνες και τις επιστήμες και τις επικαλούνταν προς έμπνευση οι αρχαίοι. Σαφώς δεν απουσιάζει ο Όμηρος, ο γνωστός επικός ποιητής, του οποίου η καταγωγή τοποθετείται σίγουρα σε μια ιωνική πόλη, ίσως στη Χίο, καθώς και οι Ομηρίδες, γένος που προέκυψε από τον ποιητή για το οποίο η παράδοση λέει ότι ήταν αοιδοί που αρχικά μόνο εκείνοι είχαν το δικαίωμα να απαγγέλουν τα έπη του Ομήρου. Παραθέτουμε από την κατηγορία αυτή τους: Αγαθοκλή, συγγραφέα των «Γεωργικών» ο οποίος αναφέρεται στον πίνακα των πηγών του Πλίνιου του Πρεσβύτερου, Αισχίνη, ιατρό που άκμασε γύρω στα 360 π.χ, Αρίστωνα, τον επιφανέστερο κατά τις πηγές Χίο φιλόσοφο που έζησε στα μέσα του 3ου αι. π., Θέογνι(η), σοφιστή, Θεόδωρο, στωϊκό φιλόσοφο του 3ου αι.π.Χ., Θεόκριτο, σοφιστή, ρήτορα και ιστορικό του 4ου αι. π.Χ, Θεόπομπο, ιστορικό και ρήτορα της σχολής του Ισοκράτη επίσης των μέσων του 4ου αι. π.Χ., και τον πατέρα του Δαμόστρατο, Ηράκλειτο, προσωκρατικό φιλόσοφο από τη γειτονική Έφεσο, Ιπποκράτη, γεωμέτρη και αστρονόμο του 5ου αι. π.Χ., Καύκαλο, αδελφό του ιστορικού Θεοπόμπου, ρήτορα, Λόγγο, συγγραφέα της Ρωμαϊκής περιόδου, γνωστό για το έργο «Δάφνις και Χλόη», ο οποίος πιθανώς κατάγεται από τη Λέσβο ή τη Χίο, Λυκίμνιο (ή Λικύμνιο), λυρικό ποιητή, πιθανώς των κλασσικών χρόνων, Μητρόδωρο, φιλόσοφο του 4ου αι. π.Χ., Ξενομήδη, ιστορικό που έζησε λίγο πριν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο, Σκύμνο, γεωγράφο, πιθανώς γιό του Απελλή του φιλοσόφου του 3ου αι. π.Χ. Δίπλα τους ονόματα τεχνιτών και καλλιτεχνών όπως ο Γλαύκος, γνωστός μεταλλουργός της αρχαϊκής εποχής. Ο Παυσανίας (Χ, 16,1) και ο Αθήναιος (V,15) είδαν στους Δελφούς και περιέγραψαν ένα αναθηματικό σιδερένιο βάθρο, έργο του Γλαύκου, παραγγελία του Λυδού βασιλιά Αλυάττου. Παραπάνω έγινε αναφορά στους γλύπτες της σχολής της Χίου που ονοματίζουν τις οδούς ενώ δίπλα σε αυτούς μνημονεύονται και γλύπτες της ελληνιστικής εποχής όπως ο Παντίας, ανδριαντοποιός, μαθητής και γιός του ομότεχνου Σώστρατου που έμαθε την τέχνη από τον Ρηγίνο, και οι δυο συνεχιστές της Σικυώνιας σχολής, σύμφωνα με τον Παυσανία. Από τους λοιπούς καλλιτέχνες, συναντάμε τον Διώνα, γνωστό κιθαριστή που έζησε στα μέσα του 4ου αι. π.Χ., και τη Γλαύκη, γνωστή κιθαρωδό, συνθέτρια η ακόμη και ποιήτρια, σύγχρονη του Πτολεμαίου Β΄ και πιθανώς ερωμένη του, που μάγευε, όπως αναφέρει ο Αιλιανός, όχι μόνο τους άνδρες αλλά και τα άλογα με την ομορφιά της. Από τον κόσμο των θεαμάτων γίνεται μνεία στον Αγέλη, ολυμπιονίκη στην πυγμαχία το 330 π.Χ., για τον οποίο, σύμφωνα με το Παυσανία, στήθηκε τιμητικός ανδριάντας.

Αναφορά γίνεται και σε κάποιες ιδιαίτερες προσωπικότητες που γύρω τους δημιουργήθηκαν θρύλοι όπως ο Φάων, ο μυθικός βαρκάρης, στον οποίο χαρίστηκε από την Αφροδίτη η αιώνια νεότητα και έτσι τον ερωτεύονταν πολλές γυναίκες, μια από αυτές και η ποιήτρια Σαπφώ. Ο ατελέσφορος έρωτας για κείνον υπήρξε η αιτία του δυστυχούς τέλους της.Από τους αρχαίους συγγραφείς μόνο ο Λουκιανός αναφέρει ότι ο Φάων ήταν Χίος. Τέλος, ο Δρίμακος αποτελεί μια εμβληματική μορφή για την ιστορία της Χίου. Υπήρξε ο δούλος που οργάνωσε την εξέγερση των συντρόφων του κατά των ελεύθερων Χίων με ορμητήριο πιθανώς το Αίπος. Δεν είναι απολύτως σαφές πότε έδρασε καθώς οι επαναστάσεις των δούλων ήταν συχνές στη Χίο που είχε μετά τη Σπάρτη το μεγαλύτερο αριθμό δούλων.

Με τους αρχαίους χρόνους θα κλείσουμε με τα ονόματα που αναφέρονται στη λατρεία. Οι οδοί Ανθεστηρίων και Θεσμοφορείων, που γειτνιάζουν στη συνοικία του Φραγκομαχαλά, παραπέμπουν σε αρχαίες γιορτές οι οποίες σχετίζονται με τη λατρεία, η μεν του Διονύσου, η δε της Δημήτρας και Κόρης, και οι δύο με την εναλλαγή θανάτου και αναγέννησης της γης. Σε γειτονικά τους οικόπεδα, έχουν έρθει στο φως κινητά ευρήματα με αναθηματική χρήση και λείψανα κτιρίων που επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ιερών στη περιοχή¹⁰. Οδός αφιερώνεται και στην Κυβέλη, η λατρεία της οποίας είναι από τις παλαιότερες στο Αν. Αιγαίο, στην Εκάτη, χθόνια θεότητα, προστάτιδα του οίκου και του τοκετού, με αναφορές στη μαγική τέχνη και τον κάτω κόσμο, αλλά και προστάτιδα των ψαράδων και των κτηνοτρόφων καθώς και στους Διόσκουρους, προστάτες των Θαλασσινών, που είχαν ιδιαίτερη σημασία σε μια πόλη με έντονη εμπορική δραστηριότητας μέσω θαλάσσης όπως η Χίος. Μοναδική ίσως μνεία της δραστηριότητας αυτής αποτελεί η οδός Ελληνίου, που ιστορεί το κοινό ελληνικό ιερό κοντά στη Ναύκρατη της Αιγύπτου, εμπόριον και στη συνέχεια πόλη που ιδρύθηκε από ιωνικές πόλεις μεταξύ αυτών και η Χίος.

β. Βυζάντιο-Ενετοκρατία-Τουρκοκρατία.

Αντίθετα με τα αρχαία μνημεία, που σπάνια σώζονται in situ, τα βυζαντινά, εκείνα της ενετοκρατίας και της τουρκοκρατίας -όσα από αυτά μένουν ακόμη όρθια-, γίνονται τα ίδια μάρτυρες των αντίστοιχων περιόδων και αναλογικά πολύ λιγότεροι είναι οι δρόμοι που έχουν «βαπτιστεί» με γεγονότα και πρόσωπα που συνδέονται με αυτές τις εποχές. Παράλληλα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι στο πλαίσιο της προσπάθειας συγκρότησης της εθνικής ταυτότητας- στην οποία συντελεί και η ονοματοδοσία των δρόμων-, τη δεδομένη χρονική περίοδο, δηλαδή λίγο πριν και μετά την απελευθέρωση, βασικό μέλημα φαίνεται η σύνδεση με το απώτερο παρελθόν. Έτσι, συχνά το Βυζάντιο δεν εκτιμήθηκε δεόντως από τους χαράκτες της, αν εξαιρέσουμε το κομμάτι της θρησκείας. Στο νησί, χαρακτηριστική υπήρξε η περιφρόνηση προς το Φρούριο από το οποίο χρησιμοποιήθηκε υλικό για την ανέγερση των Βυρσοδεψίων και άλλων κτιρίων, και λίγο έλλειψε να κατεδαφιστεί κατά τη δεκαετία του ΄50, ενώ το θέμα αναθερμάνθηκε στη Χούντα¹¹.

Από το Βυζάντιο μνημονεύονται μόνο η πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη και μέλη αυτοκρατορικών οικογενειών: Αυτοκρατείρων Ζωής και Θεοδώρας, Κωνσταντίνος Μονομάχος που σχετίζονται με την ανέγερση της Νέας Μονής κατά τον 11ο αι.: Αυτοκρατείρων Ζωής και Θεοδώρας , Κωνσταντίνος Μονομάχος. Επίσης βλέπουμε το όνομα της Άννας Κομνηνής, η οποία στην ταμπέλα της οδού αναγράφεται αυτοκράτειρα, παρά το γεγονός ότι δε στέφθηκε ποτέ. Ήταν κόρη του Αλέξιου Κομνημού και συγγραφέας της «Αλεξιάδος», βιογραφία του πατέρα της εν είδει ιστοριογραφήματος.

Απότοκο του Βυζαντίου και της χριστιανοσύνης –και όχι μόνο- η ανέγερση χώρων λατρείας και πίστης. Η πόλη της Χίου διαθέτει πάμπολλους ναούς και μικρά εκκλησάκια. Το όνομα του αγίου που τιμάται βαφτίζει ενίοτε εκτός από τις παρακείμενες οδούς και ολόκληρες συνοικίες. Ο κατάλογος είναι τεράστιος, ίσως ο πιο μακρύς μετά τα ονόματα των προσωπικοτήτων που έζησαν στην αρχαιότητα, και δεν θα γίνει παράθεσή τους καθώς είναι ξεκάθαρη η χρήση των ονομάτων σε αυτή την περίπτωση.

Από τους δύο αιώνες Ενετοκρατίας τις οδούς ονοματίζει το όνομα της πόλης Γένοβας, ο Βενεντέττο Ζαχαρία (Benedetto Zaccaria), ο πρώτος γενουάτης ηγεμόνας της Χίου και της Φώκαιας (13ος αι.) και ο οίκος των Ιουστινιάνη.

Για την ανίχνευση των «τόπων» της μνήμης με οδηγό τα ονόματα των δρόμων, σημαντικές βέβαιες είναι και οι απουσίες. Η οθωμανική περίοδος/ τουρκοκρατία απουσιάζει σχεδόν παντελώς μιας και στις μνήμες συσχετίζεται με «σκοτεινά ή θλιβερά» κομμάτια της τοπικής και εθνικής ιστορίας. Η οδός Δημογεροντίας, μόνο, ανακαλεί έναν θεσμό της εποχής ο οποίος αντικαταστήθηκε από τον Όθωνα. Παράλληλα, σιωπούνται οι άλλοι λαοί και εθνότητες που έκαναν το πέρασμά τους από το νησί στη νεώτερη ιστορία του. Απούσες η εβραϊκή και αρμενική κοινότητα. Βέβαια η Χίος, χάρη στη μαστίχα, απολαμβάνει ειδικά προνόμια από την Πύλη και έτσι από το τέλος κυρίως αυτής της περιόδου μνημονεύονται προσωπικότητες, κυρίως λόγιοι που συνδέονται αφενός με την ανάπτυξη μορφωτικών κοιτίδων και αφετέρου με την Επανάσταση. Δυο εμβληματικά κτίρια, για την ιστορία των γραμμάτων της Χίου, το 1ο Γυμνάσιο, όπου αρχικά στεγάστηκε η Σχολή της Χίου, και η Βιβλιοθήκη Κοραή, πλαισιώνονται από οδούς που φέρουν ονόματα προσωπικοτήτων των γραμμάτων που είτε συντέλεσαν στη δημιουργία τους, είτε δίδαξαν, είτε προσέφεραν γενικότερα με το πνευματικό τους έργο:

Δωρόθεου Πρωίου (μητροπολίτου), Αδ.Κοραή, Κων. Αμάντου, Νεοφ. Βάμβα, Γεωρ. Ζολώτα, Ιωαν. Ψυχάρη, Φιλ. Αργέντη. Με τον ίδιο τρόπο η Μητρόπολη πλαισιώνεται από ονόματα μητροπολιτών, ενώ σποραδικά στους δρόμους της πόλης βλέπουμε επίσης ονόματα ιερέων και μητροπολιτών καθώς και λόγιων (Γλυζουνίου, Αλατίου κ.α.) που το έργο τους τοποθετείται κυρίως από τον 17αι. και εξής.

γ. Νεώτερη και νεοελληνική περίοδος

Από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους η αναφορά σε εθνικές επετείους γίνεται κοινός τόπος στην ονοματοδοσία οδών σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια υπογραμμίζοντας εφεξής την κοινή ιστορική πορεία. Λεωφόροι και μεγάλες κεντρικοί οδοί φέρουν ημερομηνίες -ορόσημα και ονόματα προσωπικοτήτων της νεώτερης Εθνικής αλλά και τοπικής ιστορίας. Η 25η Μαρτίου, η εθνική επέτειος ξεσηκωμού κατά των Τούρκων μνημονεύεται, αν και η Χίος συμμετέχει ενεργά στην επανάσταση ένα χρόνο μετά, ανεπιτυχώς, με επακόλουθο τα γνωστά θλιβερά γεγονότα. Περίπου έναν αιώνα μετά απελευθερώνεται (οδ. 11ης Νοεμβρίου-1912-) και «ενώνεται» με την υπόλοιπη Ελλάδα (Λεωφ. Ενώσεως). Συναντάμε την 28ης Οκτωβρίου αλλά και την 10ης Σεπτεμβρίου, ημέρα αποχώρησης των γερμανικών στρατευμάτων.

Αρκετοί αγώνες και μάχες δόθηκαν στις περιοχές του Καμμένου Πύργου, Βαρβασίου και Κονταρίου στη διάρκεια της κατοχής αλλά και στον εμφύλιο. Οι γειτονιές αυτές είναι από τις λίγες στην πόλη όπου κάποια από τα ονόματα των οδών έχουν οργανική σχέση με τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν εκεί. Η οδός Ιασ. Καλαμπόκα, αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης οδηγεί στο Βαρβάσι. Στην κεντρική οδό του Βαρβασίου, δολοφονήθηκαν οι αγωνιστές Μαυράκης και Πίττας από κυβερνητικές δυνάμεις στις αρχές του εμφυλίου. Πλησίον του Καμμένου Πύργου η Εθνικής Αντιστάσεως, και τα ονόματα των αντιστασιακών Θεοδ. Κοκκαλιάδη, Γεωρ. Κωστάλου (οι αγωνιστές: Γ. Καλούδης, Γ. Αμπαζής, Ανδ. Λοΐζος και αρκετοί άλλοι δίνουν τα ονόματά τους σε άλλα σημεία της πόλης όπως και στρατιωτικοί, ναυάρχοι και αγωνιστές διαφόρων περιόδων: Α. Μπουρνιά, Ναυάρχου Κουντουριώτη , Γ. Τσιστσεκλή, Φαβιέρου κ.α). Μια ανάλογη σχέση μεταξύ ονόματος οδού και γεγονότος, έχουμε και στo μικρό δρόμο που ξεκινά από την Porta Maggiore και καταλήγει στην πλατεία του Κάστρου και περνά μπροστά από τη λεγόμενη σκοτεινή φυλακή. Η οδός Χίων Εθνομαρτύρων είναι αφιερωμένη σε αυτούς που φυλακίστηκαν εκεί και στη συνέχεια απαγχονίστηκαν το 1822 ως συνέπεια του εγχειρήματος της επανάστασης. Η συνοικία όμως του Βαρβασίου φέρει στους δρόμους της και μια ακόμη μνήμη. Η εγκατάσταση προσφύγων από την απέναντι ακτή δημιούργησε την ανάγκη για τη δημιουργία νέων εστιών και έτσι δημιουργήθηκαν οι λεγόμενες προσφυγικές συνοικίες όπως το Βαρβάσι αλλά και η Αγία Παρασκευή στο Καστέλο, το Κάστρο. Το θλιβερό γεγονός μνημονεύεται έμεσσα. Κανένας δρόμος δε μιλά για ήττα ή καταστροφή, διωγμό, προσφυγιά. Οι γειτονιές αυτές φέρουν τις μνήμες της πατρίδας που άφησαν οι νεοφερμένοι μέσα από τα ονόματα των δρόμων των παλαιών εστιών τους: Αδάνων, Κρήνης, Αλατσάτων, Ερυθραίας, Κάτω Παναγιάς, Κιόστε, Ρεΐζδερε. Πιθανώς μνήμες μιας ιδιαίτερης πατρίδας ή τις στενές σχέσεις Χίου με τις εκάστοτε πόλεις φέρουν επίσης οι οδοί με ονομασίες πόλεων, νησιών κ.τ.λ. (Ερμουπόλεως, Εφέσου, Περγάμου, Ικαρίας, Λέσβου, Σύρου, Σάμου, Υδρας, Ψαρών)

Δεν θα αναφέρω εδώ όλα τα ονόματα προσωπικοτήτων που έζησαν στη πλειοψηφία τους τα 50 με 100 τελευταία χρόνια και έδωσαν τα ονόματά τους στις οδούς της πόλης. Όπως συμβαίνει και στην περίπτωση των προσωπικοτήτων της αρχαιότητας, οι οδοί φέρουν ονόματα πολιτικών (Βενιζέλου, Παπανδρέου, Τσαλδάρη κ.α.), τοπικών αρχόντων (Παχνού, Τσουρή, Καλβοκορέση, Σόδη κ.α.), ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών (Θεοτοκά, Ν. Γιαλούρη, Γ. Βενιάδη , Βερίτη, Φώτη Αγγουλέ, Ι. Χρήστου, Κων. Κανελλάκη, Αντ. Στεφάνου, Ν. Κοντολέοντος, Κων. Καραθεοδωρή, Αλ. Πασπάστη κ.α.) αλλά και μεγάλων γνωστών οικογενειών και εφοπλιστών (Αργέντη, Μιχάλων, Λιβανου, Χωρέμη κ.α.) και ευεργετών (Αγελάστου, Δρομοκαΐτη, Συγγρού κ.α.). Τον κατάλογο συμπληρώνουν κάποιες λίγες ξένες προσωπικότητες όπως ο ελληνιστής γλωσσολόγος και περιηγητής Ουμπερτ Περνό, που περιέσωσε πολύτιμες μαρτυρίες για το πολιτισμό της Χίου του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αι. και ο δολοφονημένος αμερικανός πρόεδρος Κένεντυ που είναι απορίας άξιο γιατί το όνομά του επιλέχθηκε για έναν δρόμο σε έναν τόσο έντονα ιστορικό σημείο της πόλης, αυτόν που περιβάλλει το Κάστρο.

Θα σταθώ όμως σε συγκεκριμένες περιπτώσεις ονοματοδοσίας οδών που σχετίζονται με τη δραστηριότητα του Νεοέλληνα και τις αλλαγές που έφερε η πολεοδομική ανάπτυξη του τελευταίου αιώνα.

Η μνήμη του τοπίου και της παλιάς συνοικίας

Τα ονόματα των οδών υποδεικνύουν άλλοτε τις αλλαγές που υπέστη η φυσιογνωμία και το σχέδιο της πόλης από ποικίλους παράγοντες. Αυτή η αλλαγή καθορίστηκε και καθορίζεται από φυσικές καταστροφές, όπως για παράδειγμα ο καταστροφικός σεισμός του 1881. Για παράδειγμα ο λεγόμενος Κάτω Αιγιαλός, μετά το σεισμό και την κατασκευή του λιμανιού όπως περίπου είναι και σήμερα, μετατοπίστηκε κατά δύο δρόμους προς το εσωτερικό της πόλης και είναι η σημερινή οδός Βενιζέλου. Η τεχνητή παραλιακή οδός φέρει πια την ονομασία λεωφόρος Αιγαίου. Άλλος ένας παράγοντας είναι οι εκούσιες ανθρώπινες παρεμβάσεις στο φυσικό τοπίο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι εγκιβωτισμοί ποταμών. Η οδός Κανδήλου ποταμου δηλώνει το όνομα που είχε από την αρχαιότητα ο ποταμός της Αγίας Ειρήνης. Το όνομα δόθηκε σε δρόμο που δημιουργήθηκε μετά την εκτέλεση έργου με το οποίο καλύφθηκε το μεγαλύτερο μέρος του ρέματος της Αγίας Ειρήνης. Στην κατηγορία όπου ο δρόμος μνημονεύει ουσιαστικά την αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος έχουμε να προσθέσουμε την Καλοπλύτου (από τον ομώνυμο ποταμό) στο κέντρο της πόλης και πιθανώς στο άμεσο μέλλον να έχουμε και μια οδό Παρθένη καθώς το έργο του εγκιβωτισμού του ποταμού είναι σε εξέλιξη και η απώλεια του υγροτόπου δεδομένη. Άλλα ονόματα οδών σχετίζονται με το όνομα της ευρύτερης περιοχής/συνοικίας: Εγκρεμού, Τάλαρους, Φάρκαινας, Ριζαρίου κτλ. Η πόλη ήταν χωρισμένη άλλοτε σε συνοικίες-εκτάσεις που έπαιρναν συχνά ακόμη και τα ονόματα της οικογένειας όπου ανήκε ή μιας ομάδας με κοινά χαρακτηριστικά που την κατοικούσε (Τρέμικα, Γυαλούρικα, Ταμπάκικα, Φράγκικα) ή ακόμη της ενοριακής εκκλησίας, όπως άναφέρθηκε πιο πάνω. Τα διακριτικά αυτά ονόματα της συνοικίας έδωσαν στη συνέχεια ενίοτε το όνομά τους στο κεντρικό δρόμο της, όταν προέκυψε η ανάγκη ονοματοδοσίας των οδών με την αλλαγή της ρυμοτομίας, τη χάραξη δρόμων στον υφιστάμενο οικιστικό ιστό που προέκυψε και λόγω της «εξέλιξης» του τρόπου ζωής και μετακίνησης . Ο λεγόμενος Καινούριος Δρόμος, νυν ναυάρχου Κουντουριώτου, ήταν ένας κυριακάτικος περίπατος από τότε που ανοίχθηκε και μετά μετεξελίχθηκε σε έναν από τους κεντρικούς οδικούς άξονες της πόλης που τη συνδέουν με τον Κάμπο και το νότιο τμήμα του νησιού.

Δρόμοι που αλλάζουν ή που δεν θέλουν να αλλάξουν όνομα

Κάποιοι δρόμοι αντιστέκονται στην αλλαγή ονόματος. Η Στεφ. Τσουρή ακόμα ακούει στο Ατσικής, όνομα που χαρακτηρίζει και όλη τη γύρω περιοχή. Την Κουντουριώτου αποκαλούν ακόμη πολλοί Νέο ή Καινούριο δρόμο, ο οποίος έχει ανοιχθεί πριν ακόμη το σεισμό του 1881.

Η ακύρωση των ισχυόντων ονομάτων των δρόμων (ή και πλατειών) της πόλης και η μετονομασία τους με νέες ονομασίες που εκφράζουν καλύτερα τις επικρατούσες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες και ανταποκρίνονται στην κυρίαρχη ιδεολογία της συγκεκριμένης περιόδου συμβαίνει γενικότερα στη αλλαγή/διαδοχή πολιτευμάτων. Η λεωφόρος Ενώσεως, που θυμίζει την ένωση του νησιού με την υπόλοιπη Ελλάδα το 1912, έσβησε την ονομασία 21ης Απριλίου 1967. Την περίοδο της επταετίας για παράδειγμα, όπως και σε κάθε άλλο μέρος της Ελλάδας, στη Χίο ονομάστηκαν ή μετονομάστηκαν οδοί που ευλογούσαν τη Χούντα των συνταγματαρχών. Η λεωφόρος Αιγαίου αντικατέστησε την Γεωργίου Α’ , η Δημοκρατίας, τη Γεωργίου Β΄. Το ίδιο όμως έγινε στη Μεταπολίτευση. Έφυγε η Χούντα και ήρθαν οι οδοί Πολυτεχνείου, Αντίστασης.

Ο περίπλους στα ονόματά των δρόμων της πόλης αποδεικνύει ότι η ονοματοδοσία τους υποδηλώνει με εναργή τρόπο την κυρίαρχη εικόνα για το συλλογικό παρελθόν. Συνδέει επίσης την τοπική ιστορική μνήμη με την ενοποιητική-καθολική-εθνική.

Στις ταμπέλες των οδών δεν θα διαβάσουμε τον Πέτικα, μήτε τους Τράτσηδες¹² κάτοικοι μιας άλλης μνήμης, αυτής που χαράσσει την καρδιά και καταγράφει τις μαρτυρίες της μικροκοινότητας. Τα ονόματα των οδών εξιστορούν την άλλη ιστορία, την επίσημη που ζητάει χρονολογίες, ορόσημα, νίκες και περηφάνεια. Μήπως και τα χρώματα στις ταμπέλες των οδών δεν έχουν κάτι από το γαλανόλευκο του εθνικού συμβόλου;

Βασιλική Μπούρα, αρχαιολόγος

• NOMOΣ ΥΠ’ΑΡΙΘ. 3463/2006, Άρθρο 8 περί ονομασίας και μετονομασίας συνοικιών, οδών και πλατειών
• Η αναλυτική αναζήτηση για την ονοματοδοσία των δρόμων της Χίου (όπως και κάθε τόπου) απαιτεί διεξοδική μελέτη σε αρχεία δημοτικών υπηρεσιών που δεν ήταν εφικτό να πραγματοποιηθεί στην παρούσα φάση.
• Οι πληροφορίες έρχονται έμμεσα από μεταγενέστερους συγγραφείς καθώς από τα έργα του δε σώζονται παρά λίγα σπαράγματα. Εκτός από ποίηση ο Ίων έγραψε μεταξύ άλλων το έργο Χίου Κτήσις που αναφέρεται στην ιστορία της Χίου, απόσπασμα του οποίου μας μεταφέρει μεταξύ άλλων ο Παυσανίας (Ελλάδος Περιήγησις VII,4, 8-10).
• Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Historia Naturalis, XXXVI, 11-13.
• Συναντάται και η οδός Ανθέρμου, πιθανώς όμως να έχει γίνει παράφραση του ονόματος του Αρχέρμου. Άνθερμος, υιός του Μάλα του Αγαλματοποιού αναφέρει ο Βλαστός στα Χιακά, σ. 77 ενώ οι πηγές τον αναφέρουν ως Άρχερμο.
• Κατά τον Παυσανία ο Άμφικλος, από την Ιστιαία της Εύβοιας ήταν ο πρώτος τύραννος της Χίου. Το όνομά του συνδέεται με τη μετακίνηση ιωνικών φύλλων (α΄αποικισμός) μεταξύ 11ου και 9ου αι. π.Χ.
• Οι ιστορικές πηγές αναφέρουν επίσης τον Απελλή τον Χίο, φιλόσοφο του 3ου αι. π. Χ.
• Ο Ηρόστρατος από την Έφεσο υπήρξε ο παροιμιώδης εμπρηστής του Αρτεμισίου της Εφέσου. Τον αναφέρει ο Θεόπομπος και άλλοι μεταγενέστεροι συγγραφείς. Στην οδό όμως λογικά μνημονεύεται ο ομώνυμος επώνυμος άρχοντας της Χίου.
• Σε μια ενεπίγραφη στήλη που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου (Α.Μ.Χ. αρ. 39) η οποία εντοπίστηκε στο ναό του Αγ. Νικολάου στο Φλαμούνι Βερβεράτου σώζεται ακέραια η επιστολή του Μ. Αλεξάνδρου προς Χίους όπου ο βασιλεύς ζητά να επαναπατριστούν οι εξόριστοι και να έχει η Χίο δημοκρατικό πολίτευμα.
• Αναμένεται η μελέτη της συναδέλφου Δέσποινας Τσαρδάκα, που θα είναι ιδιαίτερης σημασίας για τη γνώση της τοπογραφίας της αρχαίας πόλης της Χίου. Βασικές πληροφορίες έχουμε από το κατατοπιστικό άρθρο της: «Συμβολή στην ιστορική τοπογραφία της αρχαίας πόλεως Χίου», ΗΟΡΟΣ (2010-2103), σ. 22-23.
• Οι αγώνες του φιλολόγου και άμισθου επιμελητή αρχαιοτήτων Αντωνίου Στεφάνου υπήρξαν καθοριστικές για τη διάσωση του Κάστρου της πόλης της Χίου που μόνος του σχεδόν πάλεψε για να ματαιώσει την κατεδάφισή του που όπως υποστήριζε ο τοπικός τύπος και οι ντόπιοι πολιτικοί παράγοντες ήταν επιβεβλημένη προκειμένου να ανακηρυχτεί η Χίος τουριστικό μέρος καθώς η πρόοδος επέβαλε το γκρέμισμα ενός συμβόλου δουλείας (Σπανός Γρ., Αντώνιος Π. Στεφάνου. Η ζωή και το έργο του, 1994, σ. 14-16.
• Αφανείς (;) ήρωες της χιώτικης επαναστατικής ζωής και λογοτεχνίας.