Λιθόκτιστα γεφύρια της Χίου

του Βαγγέλη Χαρίτου

Κι όμως, στη Χίο υπάρχουν λιθόκτιστα γεφύρια. Μπορεί να μην ενώνουν τις απόκρημνες όχθες μεγάλων ποταμών όπως στην Ήπειρο, ούτε να υπάρχει η μεγάλη πυκνότητα όπως συμβαίνει στη Δυτική Μακεδονία, ή την Πελοπόννησο. Μπορεί να μην είναι εντυπωσιακά, αλλά δένουν αρμονικά με το νησιωτικό τοπίο.

Από πολύ νωρίς, ο άνθρωπος θέλησε να γνωρίσει νέα μέρη, να επικοινωνήσει με άλλους ανθρώπους. Όμως υπήρχε ένα εμπόδιο: τα ποτάμια. Οι βαθιές κοίτες τους και η αυξημένη υδατική ροή το χειμώνα, δυσκόλευαν την επιθυμία του για ταξίδι. Με την ευφυΐα του, κατόρθωσε να επιλύσει το πρόβλημα αυτό, ζεύοντας τις όχθες του με λιθόκτιστα γεφύρια. Σήμερα στη χώρα μας, η πλειοψηφία των γεφυριών χρονολογείται στους 18ο και 19ο αιώνα. Τα γεφύρια αυτά, μπορεί να είναι μονότοξα, δίτοξα ή πολύτοξα, αναλόγως το πλάτος του ποταμού τον οποίο γεφυρώνουν. Τα γεφύρια με περισσότερα του ενός τόξου επειδή εδράζονται μέσα στην κοίτη των ποταμών, εκτός από τις όχθες του, κατά τη κατασκευή πρέπει να ληφθεί ιδιαίτερη μέριμνα, ώστε να μην κινδυνεύσουν από τη ροή του ποταμού. Όμως και τα μονότοξα θέλουν μεγάλη μαστοριά, όταν γεφυρώνουν απόκρημνες όχθες, σε συνδυασμό με μεγάλο πλάτος κοίτης.

Ένα λιθόκτιστο γεφύρι αποτελείται από τα εξής βασικά τμήματα: Τα ακρόβαθρα, δηλαδή τα τμήματα εκείνα που εδράζονται στις όχθες του ποταμού, τα μεσόβαθρα που εδράζονται μέσα στην κοίτη του ποταμού, εφόσον είναι δίτοξο, τρίτοξο κλπ, το τόξο ή τα τόξα, το τύμπανο δηλαδή το συμπαγές τμήμα πάνω από τα τόξα, τους προβόλους, προεξοχές που κατασκευάζονται εκατέρωθεν των μεσοβάθρων με σκοπό την προστασία της θεμελίωσης από το νερό του ποταμού, το κατάστρωμα, όπου κινούνται οι άνθρωποι και τα ζώα και τέλος το στηθαίο που οριοθετεί το κατάστρωμα.

Στη Χίο, λόγω του μικρού εν γένει πλάτους των χειμάρρων του νησιού, τα περισσότερα γεφύρια είναι μονότοξα, αφού ένα τόξο αρκεί για να ενώσει τις δυο όχθες. Όμως υπάρχουν και περιπτώσεις δίτοξων γεφυριών και τουλάχιστον ενός τρίτοξου, στο χείμαρρο Παρθένη στη πόλη της Χίου. Το τρίτοξο γεφύρι του Παρθένη στον παραλιακό δρόμο από την πόλη προς το αεροδρόμιο, είναι ίσως το μεγαλύτερο σε μήκος γεφύρι και το μικρότερο μονότοξο του νησιού, είναι πιθανότατα εκείνο που βρίσκεται στο Μέγα Λιμνιώνα και αποτελούσε μέρος του παλιού μονοπατιού που συνέδεε τη παραλία με τα Θυμιανά. Στοιχεία για ακριβή χρονολόγηση των σωζόμενων γεφυριών του νησιού δεν υπάρχουν, παρά μόνο στα ελάχιστα εκείνα που έχει χαραχθεί η χρονολογία τους. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το “γεφύρι του Ζώη” στη δυτική είσοδο των Θυμιανών, που σύμφωνα με εγχάρακτη επιγραφή, χρονολογείται το 1894. Από αυτό συμπεραίνεται πως μέρος τουλάχιστον των γεφυριών της νοτιοανατολικής Χίου κατέρρευσε στο σεισμό του 1881 και ανακατασκευάστηκαν την επόμενη δεκαετία. Μια πιθανή χρονολόγηση του αποθέματος της Χίου, είναι από τις αρχές του 19ου αιώνα, μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο.

Σήμερα η εικόνα των γεφυριών του νησιού έχει υποβαθμιστεί σημαντικά. Πολλά από αυτά χρησιμοποιούνται ως τμήματα του οδικού δικτύου του νησιού. Επειδή όμως τα περισσότερα όταν κατασκευάστηκαν δεν είχαν τα πλάτη εκείνα για τη χρήση τους από οχήματα, επεκτάθηκαν με τη κατασκευή τμήματος από οπλισμένο σκυρόδεμα σε επαφή με αυτά (γεφύρια Καλλιμασιάς, τρίτοξο Παρθένη κ.α). Έτσι η μια τους όψη να είναι αφανής και στην περίπτωση ύπαρξης χρονολογίας να μην είναι ορατή. Επίσης η βλάστηση εντός των χειμάρρων είναι τέτοια, ώστε να είναι δύσκολη η προσέγγισή τους, ενώ σε πολλές περιπτώσεις η κοίτη στο ύψος των γεφυριών κατακλύζεται από απορρίμματα των μηχανοκίνητων εποχούμενων.

Τα γεφύρια αυτά αποτελούν μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, ανεξάρτητα με την εποχή που κατασκευάστηκαν, αφού η τεχνική κατασκευής τους έχει πλέον χαθεί. Μπορεί να μην είναι εντυπωσιακά όπως άλλα κτίσματα, αλλά αξίζουν, έστω κάποια, να καταγραφούν και να διασωθούν. Στα πλαίσια μιας ήπιας τουριστικής ανάπτυξης σίγουρα θα αποτελέσουν αξιοθέατα μαζί με άλλα στοιχεία της υπαίθρου του νησιού (μύλοι, μονοπάτια, αγροτικές κατασκευές κλπ). Η κατασκευή των νέων γεφυρών στο Ράκτη και στο Παντουκειός, παρά τις δικαιολογημένες εν μέρει αντιδράσεις,  οδήγησε στη διάσωση των λίθινων γεφυριών, αρκεί όμως να μην αφεθούν χωρίς συντήρηση.