του Ευγένιου Μιχαήλ
Η ιστορία του προσφυγικού κινδυνεύει. Το άρθρο αυτό είναι το δεύτερο μέρος ενός καλέσματος προς τη κοινωνία της Χίου να πάρει το ρόλο του ιστορικού στα χέρια της, να αρχίσει να γράφει αυτή την ιστορία πριν οι μνήμες αρχίσουν να χάνονται και να μεταλλάσσονται, προτού μύθοι και μισές αλήθειες εδραιωθούν στην κοινή γνώμη. Στο πρώτο μέρος αναλύθηκε γιατί αυτή η ιστορία πρέπει να γραφτεί άμεσα και γιατί αυτό πρέπει να γίνει μέσα από συλλογικές προσπάθειες. Το παρόν άρθρο είναι ένα σύντομο εγχειρίδιο μεθόδων και ιδεών για το πώς μπορεί αυτή η προσπάθεια ιστορικής καταγραφής να ξεκινήσει και να προχωρήσει.
Θα ήταν πραγματικά εξαιρετικό αν η όποια προσπάθεια τουλάχιστον περιλάμβανε κάποια στοιχεία συλλογικής δράσης. Όχι ότι δε θα γίνουν μεμονωμένες έρευνες. Αλλά η ενεργή συμμετοχή της κοινωνίας θα είναι σαφώς ένα μεγάλο πλεονέκτημα και για το είδος της ιστορίας που μπορεί να παραχθεί αλλά και για την ποιότητα της δημόσιας ζωής στη Χίο. Οπότε η δημιουργία συλλογικοτήτων θα μπορούσε, ιδανικά, να είναι το ξεκίνημα.
Δεν είναι απαραίτητο να υπάρχει μια και μόνη ομάδα. Μπορεί κάποιοι που γνωρίζουν ή ενδιαφέρονται για μια συγκεκριμένη πτυχή ή φάση του προσφυγικού να πάρουν το δικό τους δρόμο, και κάποιοι άλλοι να ασχοληθούν με μια πιο συνολική εικόνα. Μέσα από συναντήσεις θα αποφασιστούν θέματα και ερωτήσεις, θα εντοπισθούν οι μαρτυρίες και τα υλικά που πρέπει να ερευνηθούν, θα αποφασιστεί τί είναι σημαντικό και ποιά η ταυτότητα του εγχειρήματος. Ακόμη καλύτερα, βέβαια, αν όλα αυτά γίνουν σε διάλογο με τους ίδιους τους πρωταγωνιστές της ιστορίας.
Άμα αρκετός κόσμος ενδιαφερθεί, Χιώτες και μη, τότε η προσπάθεια μπορεί να κινηθεί σε πολλαπλά επίπεδα σε σχέση με τη συλλογή του υλικού, την ανάλυσή του και τη δημοσιοποίησή του. Η Χίος έτσι μπορεί να αποκτήσει ένα αρχείο μνήμης και μια κοινότητα ιστορικής δράσης και σκέψης.
Συλλογή υλικού
Το πρώτο βήμα για κάθε εγχείρημα ιστορικής έρευνας είναι να καταγράψουμε τα γεγονότα – τί έγινε, πού, πότε, και από ποιόν. Αυτή είναι η βάση, η πρώτη ύλη της ιστορίας. Η συλλογή του ιστορικού υλικού είναι κάτι μεταξύ δουλειάς ντετέκτιβ και αρχαιολόγου. Οτιδήποτε έχει ‘αγγιχθεί’ από την ιστορία που ερευνάται είναι σχετικό.
Οι εκδομένες, γραπτές ή άλλες μαρτυρίες είναι βεβαίως η πλέον γνωστή και συνήθης πηγή της ιστορικής έρευνας. Οι εφημερίδες (έντυπες και ηλεκτρονικές) έχουν πλούσια αποθέματα ειδήσεων και απόψεων, από δημοσιογράφους και σχολιαστές. Τόμοι ολόκληροι μπορούν να γραφτούν πάνω σε αυτό το υλικό. Οι ατομικές ή ομαδικές σελίδες του Facebook είναι μία καινούργια πηγή ημι-δημοσίων μαρτυριών, ή οποία είναι μεν δύσκολη στο να ερευνηθεί (για πρακτικούς και για νομικούς λόγους), αλλά μπορεί να προσφέρει πολύ ιδιαίτερες πληροφορίες, αν έχουμε τη συναίνεση του ιδιοκτήτη τους. Άλλες γραπτές μαρτυρίες μπορεί να είναι στατιστικές οργανισμών, πρακτικά συνεδριάσεων, αφίσες, προκηρύξεις, διηγήματα, σημειώσεις, ημερολόγια, και πολλά άλλα – φαντασία να έχεις και να ψάχνεις.
Βέβαια, το μεγάλο πλεονέκτημα του να γράφεις την ιστορία του σήμερα είναι ότι έχεις πρόσβαση σε ‘ζωντανές’ προσωπικές μαρτυρίες ανθρώπων-μαρτύρων που έζησαν το προσφυγικό στη Χίο, από τους πρόσφυγες και τους απλούς δημότες μέχρι το δήμαρχο και το λιμενάρχη. Αυτές οι μαρτυρίες είναι πολύτιμες. Μπορούν να δοθούν γραπτά ή προφορικά. Οι γραπτές μαρτυρίες είναι πολύ απλές: προσεγγίζουμε ένα όσο αντιπροσωπευτικότερο κύκλο ανθρώπων-μαρτύρων σε σχέση με τα γεγονότα που θέλουμε να ερευνήσουμε και τους δίνουμε κάποιες ερωτήσεις να απαντήσουν γραπτά, είτε στο χαρτί, είτε ηλεκτρονικά. Ορισμένες φορές όσο λιγότερες ερωτήσεις τόσο καλύτερα γιατί αφήνουν μεγαλύτερη άνεση στον ερωτώμενο να απαντήσει πιο πλούσια και πιο ελεύθερα. Οι προφορικές μαρτυρίες λειτουργούν κάπως αντίστοιχα. ‘Μάρτυρας’ και ερευνητής συναντώνται και μιλούν – κάπως σαν σε συνέντευξη. Αυτό το σχήμα είναι πιο ευέλικτο, καθώς ο ερευνητής μπορεί να αλλάξει ρότα κατά τη διάρκεια της κουβέντας, ακολουθώντας πιο εύκολα τον ερωτώμενο στο ‘ταξίδι μνήμης’ που κάνει. Τέτοιες συναντήσεις μπορεί να γίνουν είτε με ένα μάρτυρα, είτε με ομάδα. Στη δεύτερη περίπτωση μπορεί μεν να χάνονται κάποιες προσωπικές στιγμές αλλά κερδίζεται η καλύτερη γνώση του πώς λειτουργεί η ομαδική μνήμη. Το πρόβλημα με τις προφορικές μαρτυρίες είναι η καταγραφή τους. Οι επιλογές εδώ είναι είτε η ηχογράφησή τους και η εκ των υστέρων καταγραφή τους, είτε η καταγραφή συνοπτικών σημειώσεων και σημαντικών λέξεων και φράσεων-κλειδιά κατά τη συνάντηση, ή η απλή καταγραφή εντυπώσεων μετά τη συνάντηση. Ένα άλλο πρόβλημα με τις προφορικές μαρτυρίες είναι ότι μπορεί να μαζευτεί πολύ υλικό πολύ γρήγορα που κινδυνεύει να αποπροσανατολίσει τον ερευνητή – για αυτό εδώ χρειάζονται ξεκάθαροι στόχοι. (Για περισσότερες πληροφορίες δείτε της οδηγίες της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας). Προσοχή όμως, γιατί είτε προφορικές, είτε γραπτές, αυτές οι μαρτυρίες επειδή είναι ανέκδοτες για να χρησιμοποιηθούν θέλουμε την άδεια του ερωτώμενου, την οποία πρέπει να την πάρουμε γραπτώς εξ αρχής.
Εικόνες και ήχοι, φωτογραφίες και βίντεο, είναι επίσης χρήσιμα ιστορικά υλικά, γεμάτα εκπλήξεις, καθώς πολλές φορές περιέχουν λεπτομέρειες που διαφορετικά ξεχνιούνται ή αποσιωπούνται. Εκεί θα καταλάβουμε την ένταση, ή θα πάρουμε μια γεύση της συνολικότερης εικόνας. Το ίδιο ισχύει και για τη μεγάλη παραγνωρισμένη πρώτη ύλη της ιστορικής έρευνας, τα αντικείμενα, τον απέραντο υλικό κόσμο, ό,τι πραγματικά αγγίχθηκε από την ιστορία και τους πρωταγωνιστές της – από κτίρια, ρούχα και καρέκλες, μέχρι μονοπάτια και ‘σκουπίδια’. Εδώ και πάλι η δυσκολία είναι να επιλέξουμε ποιό είναι το σημαντικότερο μέσα στο μεγάλο σύνολο.
Επιλογή στόχου
Προφανώς η έρευνα του ιστορικού πρέπει να είναι στοχευμένη, να έχει κάποιες ξεκάθαρες κατευθύνσεις. Διαφορετικά ο ερευνητής χάνεται μέσα σε μία πλημμύρα πληροφοριών. Το προσφυγικό είναι ένα τεράστιο θέμα, και είναι αδύνατο να καλυφθούν όλες οι πτυχές του. Πώς, για παράδειγμα, να ερευνήσεις και να μιλήσεις για τις καθημερινές εμπειρίες όλων των προσφύγων και πώς να βρεις κοινό που να έχει όρεξη να τα διαβάσει! Εδώ αναγκαστικά βρισκόμαστε μπροστά σε μια πρώτη επιλογή. Ποια θέματα αξίζουν πιο πολύ.
Μία λύση είναι να επικεντρώσει την προσοχή του σε πολύ συγκεκριμένα και περιορισμένα θέματα, κάτι που θα επιτρέψει το ανασκάλεμα κάθε λεπτομέρειας, και την εις βάθος κατανόηση του αντικειμένου. Το προσωπικό, το καθημερινό, το ‘μικρό’ είναι δυνητικά ίσης σημασίας με το ‘μεγάλο’. Αυτό το είδος ‘μικρο-ιστορίας’ είναι πολύ διαδεδομένο τις τελευταίες δεκαετίες, ακριβώς επειδή μπορεί να δώσει μια πλούσια και διηγηματικά εύκολη εικόνα μέσα από ένα και μόνο είδος αντικειμένου (π.χ. τα εναμισόλιτρα μπουκάλια νερού που είναι διάσπαρτα όπου έχουν περάσει μετανάστες), ή για το τί έγινε μέσα σε μια μόνο μέρα, ή τί έχει κάνει ένα μόνο πρόσωπο (π.χ. μια τυπική μέρα ενός πρόσφυγα στην πόλη της Χίου).
Η πιο συνήθης απάντηση, όμως, στο πρόβλημα της διαχείρισης του υλικού μας είναι ότι απλώς πρέπει να δεχτούμε ότι η συλλογή των υλικών μας είναι ουσιαστικά μια διαδικασία υποκειμενικής επιλογής. Τί αποφασίζει κανείς να βάλει και τί να μη βάλει στη διήγηση του και ποιά κατεύθυνση θα δώσει στην ανάλυσή του; Ακόμη και μια φαινομενικά απλή και αθώα χρονολογική λίστα είναι αποτέλεσμα πολύ συγκεκριμένων αποφάσεων για το ποια γεγονότα έχουν σημασία να συμπεριληφθούν και ποια όχι. Πραγματικά αντικειμενικός ιστορικός δεν υπάρχει. Είμαστε όλοι αιχμάλωτοι των διαθέσιμων πρώτων υλών μας και των προσωπικών μας στόχων και ενδιαφερόντων. Τα θέματα και οι ερωτήσεις μας ουσιαστικά αντανακλούν κάποιες ευρύτερες ανησυχίες μας. Για αυτό και γίνεται συχνά πλέον λόγος όχι για μία ‘ιστορία’ αλλά για πολλές ‘ιστορίες’.
Αυτός είναι και ένας επιπλέον λόγος που αυτή η ιστορία του προσφυγικού θα ήταν καλό να γραφτεί μέσα από μια ευρύτερη συλλογική προσπάθεια. Όσες περισσότερες ιστορίες αναλυθούν από όσο περισσότερο κόσμο, τόσο μικρότερος ο κίνδυνος της μονομέρειας. Η μεγάλη πρόκληση εδώ βέβαια είναι να συνειδητοποιήσει η καθεμία και ο καθένας πόσα πολλά έχει να προσφέρει. Υπάρχει μία εδραιωμένη άποψη ότι η ιστορία πρέπει να γράφεται μόνο από επαγγελματίες ιστορικούς. Σαφώς δεν είναι έτσι. Μια πιο δημοκρατική προσέγγιση, αναγνωρίζει την ποικιλομορφία της ιστορίας ως βίωμα και ως αντικείμενο ανάλυσης. Αυτή η ιστορία γράφεται από όλο τον κόσμο. Σε αυτή την εκδοχή ο ιστορικός, ο κάθε ‘επιστήμονας’ αναλυτής, δεν λειτουργεί μόνος του αλλά σα μέρος ενός συνόλου. Έτσι η ιστορία θα ειπωθεί από πολλές πλευρές, θα ζωντανέψει, θα γίνει κτήμα όλων όσων την έζησαν. Έτσι η ιστορία θα είναι κοινωνικά και πολιτικά χρήσιμη. Ας σκεφτούμε, λοιπόν, τί ιστορίες θέλουμε!
Γεγονότα – βιώματα, δράσεις, συνθήματα, λέξεις, αισθήματα
Προτείνω ότι το ‘προσφυγικό’ είναι ουσιαστικά η ιστορία μιας απόπειρας συμβίωσης μεταξύ διαφορετικών ομάδων ανθρώπων. Πώς ορίζεται, πώς βιώνεται, πως πετυχαίνει ή πώς χαλάει μια τέτοια προσπάθεια; Αυτό είναι ένα αρκετά πλατύ αναλυτικό πλαίσιο, που από τη μία συνδέει την ιστορία της Χίου με ανάλογες σημαντικές εξελίξεις στην υπόλοιπη Ελλάδα και Ευρώπη, και από την άλλη μένει ανοικτό σε πολλές άλλες υπο-ιστορίες.
Αν δεχθούμε αυτό ως το κεντρικό θέμα τότε ακολουθεί μια σειρά ερωτήσεων σχετικά με τό τί έγινε στη Χίο κατά την πρόσφατη ιστορία του προσφυγικού. Ενδεικτικά:
- Τί βιώθηκε και τί ειπώθηκε. Πώς ήταν η καθημερινότητα για όλες τι διαφορετικές ομάδες των εμπλεκομένων. Τί επαφές έγιναν, πώς ξεκίνησαν και πώς εξελίχθηκαν; Τί φήμες, τί στερεότυπα, τί συνθήματα, και τί συναισθήματα κυκλοφόρησαν; Ποιές απόψεις και τάσεις κυριάρχησαν και πότε; Τί ιδεολογίες, τί αξίες, τί μνήμες άλλων ιστοριών έθρεψαν τις συζητήσεις;
- Πώς διαφορετικοί χώροι, μέρη, γειτονιές της πόλης και του νησιού βιώσανε διαφορετικές οπτικές του προσφυγικού; Από τα σχολεία ως τα καφενεία, τις πλατείες και το λιμάνι, από τις φήμες για τους Ολύμπους και το Αίπος έως τους τοίχους όπου γράφτηκαν συνθήματα . Ένα μεγάλο θέμα είναι βέβαια οι διάφοροι χώροι-γκέτο όπου συγκεντρώνονταν οι πρόσφυγες είτε υποχρεωτικά, είτε εθελοντικά για διάφορους σκοπούς, προκειμένου να τους ελέγξουν ή να τους βοηθήσουν, ή να αυτοπροστατευθούν: ΒΙΑΛ, Μερσινίδι, Σούδα, η παραλία του Κάστρου, οι διάφορες ΄δομές’ μέσα στην πόλη κ.α.. Χιλιάδες περάσανε και ζήσανε σε αυτά τα μέρη αλλά τα στοιχεία που έχουμε είναι ελάχιστα. Πώς δημιουργήθηκαν, πώς μεταλλάχθηκαν, και πώς δομήθηκε η σχέση τους με την υπόλοιπη κοινωνία; Πώς ήταν οι συνθήκες μέσα σε αυτούς τους χώρους, και τι μικρο-κοινωνίες δημιουργήθηκαν μέσα τους;
- Ποιές δράσεις γίνανε; Η λίστα είναι μεγάλη: Κήπος, διασώσεις, μαγειρέματα, διαδηλώσεις… Πολλά έγιναν για την υποστήριξη των προσφύγων, πολλά έγιναν και από αντίδραση, φόβο, ή ξεκάθαρη αντιπάθεια. Και οι πρόσφυγες, πού και πώς μπόρεσαν να εκφράσουν την αυτοβουλία τους; Πότε κατάφεραν ντόπιοι και πρόσφυγες να συνεργαστούν, να κάνουν τη συμβίωση πραγματικότητα;
- Ποιοί συγκεκριμένα έκαναν τί και πού; Κάποιες στιγμές, κάποια άτομα ή ομάδες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο. Σκέφτομαι τη «ΛΑΘΡΑ;», κάποιους δημοσιογράφους, το Δήμαρχο, την Παγχιακή, τις ΜΚΟ, ‘ξένους’ και ‘ντόπιους’, κάποιους πού πήγαν να ρίξουν ξύλο και αυτούς που τους αντισταθήκανε. Υπάρχει κόσμος που λειτούργησε αυτόνομα; Υπήρχε κίνηση ιδεών πέρα από τα θεσμικά και ημιθεσμικά κανάλια; Υπήρχαν διαφοροποιήσεις ανάμεσα σε επαγγελματικές, ηλικιακές ή άλλου είδους ομάδες;
Οι πτυχές του προσφυγικού είναι πάρα πολλές! Άλλες ερωτήσεις θα βγάλουν νέα θέματα στην επιφάνεια, που με τη σειρά τους θα απαιτήσουν νέα έρευνα και νέο υλικό. Έτσι σιγά σιγά θα δομηθεί μια εικόνα του τί έγινε με το προσφυγικό στη Χίο. Αλλά η ιστορία δεν θα είναι ακόμη έτοιμη.
Ερμηνείες – τάσεις, ιδεολογίες, αιτίες, συνέπειες
Το επόμενο βήμα μετά τη συλλογή των γεγονότων, είναι η ερμηνεία και η ανάλυσή τους. Η έμφαση δεν είναι πια στο τί έγινε, αλλά στο πώς και το γιατί, στην εξήγηση και την κατανόηση. Ατομικά κίνητρα, πολιτικές ιδεολογίες, κοινωνικές τάσεις και όλων των ειδών τα ανθρώπινα κυριαρχούν σε αυτό το επίπεδο. Εδώ οι ορίζοντες ανοίγουν στον χρόνο και το χώρο, πέρα από συγκεκριμένες στιγμές. Και εδώ είναι όπου συνήθως γίνονται και οι μεγαλύτερες συζητήσεις, καθώς οι απαντήσεις γίνονται πιο περίπλοκες, λιγότερο σταθερές – χωρούν πολύ κουβέντα. Λίγοι θα αμφισβητήσουν το τι έγινε, αλλά σπάνια υπάρχει συμφωνία σχετικά με το γιατί έγινε.
Αυτή όμως είναι και η αξία της ανάλυσης. Μας βοηθά να καταλάβουμε γιατί έγιναν τα πράγματα έτσι όπως έγιναν, να δούμε πού πάμε, και να σκεφθούμε τι είδους παρεμβάσεις είναι δυνατόν να γίνουν για το μέλλον. Και πάλι ενδεικτικά:
- Μπορεί να ακούγεται αυτονόητο, αλλά δεν είναι: για ποιανού ιστορία μιλάμε όταν μιλάμε για το ‘προσφυγικό στη Χίο’, ή όταν αναφερόμαστε στη ‘χιώτικη κοινωνία’;
- Τί βοήθησε και τί εμπόδισε τελικά αυτήν την απόπειρα συμβίωσης; Τί πέτυχε και τί δε κύλησε; Ήταν τα πράγματα κάποια στιγμή καλύτερα και έκτοτε βαίνουν διαρκώς χειρότερα, ή μήπως έχουμε σκαμπανεβάσματα και ανατροπές;
- Ποιές είναι οι μεγάλες καμπές-στροφές της ιστορίας, πότε έγιναν και γιατί; Γιατί, για παράδειγμα, κάποιοι ήταν αρχικά υπέρ της αλληλεγγύης και μετά πήγαν ενάντια; Ή γιατί η Παχγιακή απέκτησε ξαφνικά το Νοέμβριο του 2016 τόση δύναμη;
- Άλλο ένα φαινομενικά αυτονόητο ερώτημα: γιατί φωνάζει ο κόσμος; Όλοι μιλάνε για το προσφυγικό ως ‘πρόβλημα’, αλλά ποιο εν τέλει είναι το ‘πρόβλημα’ που εννοούν; Είναι το ίδιο πάντα και για όλους; Πόσο έτοιμος είναι ο κόσμος να αλλάξει άποψη για το πού βρίσκεται το πρόβλημα;
- Πώς συγκρίνεται η συμπεριφορά της χιώτικης κοινωνίας απέναντι στο προσφυγικό με το τί βρίσκουμε σε άλλα νησιά; Υπάρχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες, ή μήπως αυτό που μετρά πάνω από όλα είναι οι δομικές συνέχειες κάθε τόπου; Πώς συγκρίνονται οι συμπεριφορές του τώρα με το τι γινόταν πριν από 30, ή πριν από 100 χρόνια.
- Τί μας δείχνει η Χίος για το πώς μπορεί να λειτουργήσει μια τοπική κοινωνία σήμερα; Τί ικανότητα έχει μια κοινωνία να κινηθεί πέρα από τα δομημένα πλαίσια κράτους, εκκλησίας κτλ. Πού είναι τα δυνατά και πού είναι τα αδύνατα της σημεία; Ποιες είναι οι επαφές, οι αλληλεπιδράσεις και οι εντάσεις ανάμεσα στο τοπικό το εθνικό και το διεθνές επίπεδο;
- Τί άφησε και τί πήρε τόσος κόσμος που πέρασε από τη Χίο ερχόμενος είτε από την Ανατολή είτε από τη Δύση; Πώς τελικά η εμπειρία του προσφυγικού θα επιδράσει στην Χίο; Τί άμεσες και τί μακροχρόνιες συνέπειες υπήρξαν και θα υπάρξουν; Και από τη άλλη πώς η Χίος επέδρασε στην εμπειρία των προσφύγων;
Η ανάλυση είναι εκεί που ακούγεται πια ξεκάθαρα η φωνή του ερευνητή, που μαζεύει τα υλικά και προσπαθεί να βγάλει κάποιο νόημα ώστε να τα βάλει την ιστορία σε μια λογική σειρά, σε ένα πλαίσιο. Ιδανικά βεβαίως την ανάλυση πρέπει να την μοιραζόμαστε και με τους μάρτυρες – στη φάση της συλλογής της πρώτη ύλης – και με το κοινό μας, καθώς σημασία έχει η ανταλλαγή απόψεων.
Δημοσιοποίηση
Το άνοιγμα στο κοινό είναι και το τελευταίο στάδιο. Το διαδίκτυο είναι σαφώς αρωγός εδώ. Ένα πρώτο βήμα είναι το άνοιγμα ενός ηλεκτρονικού αρχείου με μαρτυρίες και αναλύσεις. Στην απλούστερη μορφή του το αρχείο μπορεί να αρχίσει και ως ένας απλός κατάλογος με τι υπάρχει διαθέσιμο. Ή μπορεί να γίνει ένα μπλογκ (πχ WordPress), μια ιστοσελίδα με μεγαλύτερη ευελιξία ως προς τους τρόπους καταχώρησης ύλης και της διευκόλυνσης κάποιων διαδικτυακών διαλόγων (πχ μέσω σχολίων). Διαφορετικά μπορεί να γίνει ένας συνδυασμός ιστοσελίδας, Twitter, Facebook κ.α.
Και πάλι βέβαια τι από τα υλικά θα παρουσιασθεί και με ποια σειρά, ποιες επικεφαλίδες κτλ είναι μια διαδικασία επιλογής. Εδώ ουσιαστικά αρχίζει η συρραφή, η σύνθεση, η αναζήτηση κάποιων βασικών σημείων, χαρακτηριστικών, ή συμπερασμάτων που θα προκύψουν μέσα από την ερμηνεία.
Σε ένα άλλο επίπεδο μπορούν να οργανωθούν συναντήσεις που να περιλαμβάνουν τους ανθρώπους τους οποίους αυτές οι ιστορίες αφορούν πιο άμεσα, στις γειτονιές τους, στους χώρους τους και όπου θα κουβεντιάζονται συγκεκριμένα θέματα, σκέψεις, και ερωτήσεις.
Και τελικά βέβαια είναι το γράψιμο, βιβλία και άρθρα στον τύπο, όπως εδώ στην Απλωταριά.
Όλα τα παραπάνω είναι ιδέες-προκλήσεις για τις χίλιες δυο κατευθύνσεις που μπορεί να πάρει μια ιστορική καταγραφή και ανάλυση του προσφυγικού στη Χίο – όπως και σε κάθε άλλο μέρος-σταθμό του μεγάλου χάρτη του ‘προσφυγικού’. Ένας βασικός στόχος του παρόντος άρθρου είναι να ξεκινήσει αυτή την πλούσια κουβέντα.
Tο άρθρο αυτό είναι μέρος μιας σειράς κειμένων με μαρτυρίες και αναλύσεις της ιστορίας του προσφυγικού στη Χίο. Ο σκοπός αυτού του εγχειρήματος είναι να σωθούν μνήμες πριν σβήσουν και να ξεκινήσει μια κουβέντα πάνω στο τί έγινε και πώς έγινε. Προσκαλούνται οι ενδιαφερόμενοι αναγνώστες να ξεκινήσουν τις δικές τους προσπάθειες: προσωπικές ή ομαδικές καταγραφές και συλλογές ιστορικού υλικού και μαρτυριών. Για ερωτήσεις, σχόλια, μαρτυρίες και χρήσιμες ιδέες μπορούν να επικοινωνήσουν με τον Ευγένιο Μιχαήλ στο e.michail@brighton.ac.uk
