Άγιο Γάλας: Οι εκκλησιές του σπηλαίου

του Βαγγέλη Χαρίτου

Στο μικρό και απομακρυσμένο χωριό της Βόρειας Χίου Άγιο Γάλα, γνωστό για τα σπήλαια σε τρία επίπεδα, προκαλούν βαθιά εντύπωση στον επισκέπτη ο αναλογικά μεγάλος αριθμός των παλαιών ναών, ξυλόγλυπτων τέμπλων και τοιχογραφιών. Σημαίνουσα θέση στο μνημειακό πλούτο του φτωχικού, αλλά με πλούσιο βυζαντινό και μεταβυζαντινό παρελθόν, χωριού έχουν οι ναοί της Παναγίας Αγιογαλούσαινας και της Αγίας Άννας, που βρίσκονται στην είσοδο και το εσωτερικό του μεσαίου σπηλαίου αντίστοιχα. Η πρόσβαση στο μικρό πλάτωμα, όπου βρίσκεται ο ναός της Παναγιάς πίσω απ’ τον οποίο ανοίγεται το σπήλαιο, γίνεται είτε μέσω του χωριού και του ναού του Αγίου Θαλελαίου, είτε από το μονοπάτι που διακρίνεται από τον αμαξωτό δρόμο μέσω της ρεματιάς.

Περιγραφή

Ο ναός της Παναγιάς περιβάλλεται από κτίσματα που βρίσκονται σε διάφορες καταστάσεις διατήρησης, από την άριστη έως την πλήρη ερείπωση. Ο ναός ξεχωρίζει από τα γύρω κτίρια, λόγω του υψηλού τρούλου και της κόγχης του ιερού. Ο ναός εξωτερικά είναι επιχρισμένος, με αποτέλεσμα να μην είναι εμφανής η τοιχοποιία του. Μοναδικά διακοσμητικά στοιχεία είναι τα κογχάρια στην αψίδα του ιερού, το δίλοβο άνοιγμα με τον αμφικιονίσκο του, και πέντε πινάκια επί τω πλείστον νεωτερικά, που ίσως αντικατέστησαν βυζαντινά πινάκια ή σκυφία και όχι όπως αναφέρεται σε παλαιότερα δημοσιεύματα “αραβουργήματα”, δηλαδή διακοσμητικά στοιχεία αραβικής τεχνοτροπίας που δεν υπάρχουν στα βυζαντινά μνημεία της Χίου (1). Η είσοδος στο ναό της Παναγιάς γίνεται μέσω θύρας που περιβάλλεται από μαρμάρινο θύρωμα που βρίσκεται στη νότια πλευρά του περιβόλου και οδηγεί σε πρόσκτισμα νεώτερο του ναού που χρησιμεύει ως νάρθηκας. Ο χώρος αυτός αποτελείται από δύο τμήματα που στεγάζονται με ημικυλινδρικούς θόλους. Στο πρώτο τμήμα ανοίγεται στη ανατολική (στενή) πλευρά φεγγίτης και χαμηλά δυο κογχάρια, ενώ στο ήμισυ της δυτικής πλευράς θύρωμα, χωρίς εμφανή λόγω ύπαρξης, αφού δεν οδηγεί κάπου. Από τη δυτική πλευρά γίνεται η προσπέλαση στο δεύτερο χώρου του νάρθηκα. Στο χώρο αυτό ανοίγεται ένα παράθυρο στην ανατολική (στενή) πλευρά και δυο κογχάρια στη νότια. Στη βόρεια πλευρά, ευρύτατο άνοιγμα οδηγεί στον Κυρίως ναό.

Ο Κυρίως ναός ανήκει στον τύπο του συνεπτυγμένου εγγεγραμμένου σταυροειδή με τρούλο. Μπροστά από το Ιερό Βήμα, υψώνεται ξυλόγλυπτο τέμπλο, πλούσια κοσμημένο. Οι επιφάνειες των τοίχων του ναού καλύπτονται από ασβεστοκονίαμα που κοσμείται με γύψινα στοιχεία (βεργιά, ροζέτες, φυτικά κοσμήματα) και με μόνη γραπτή διακόσμηση μαίανδρο στη βάση του τρούλου και στο τεταρτοσφαίριο στη κόγχη του Ιερού. Γραπτός φυτικός διάκοσμος υπάρχει στον κοσμήτη, που περιτρέχει το ναό. Τα φωτιστικά ανοίγματα του ναού είναι έξι, εκ των οποίων τέσσερα στον τρούλο, ένα ορθογώνιο στη βόρεια πλευρά και ένα δίλοβο στην αψίδα του Ιερού. Ελάχιστα τοιχογραφικά στοιχεία είναι ορατά. Κάποια σπαράγματα σε δύο στρώματα διακρίνονται στο μέτωπο της βορειοανατολικής παραστάδας και ένα κόσμημα στο δίλοβο παράθυρο του Ιερού. Στο βόρειο και νότιο τοίχο του Ιερού ανοίγονται δυο μικρές κόγχες. Το δάπεδο καλύπτεται με τετράγωνα τσιμεντένια πλακίδια με γεωμετρικά σχήματα. Όμοια πλακίδια καλύπτουν και το νάρθηκα. Στη δυτική πλευρά, τοξωτό άνοιγμα οδηγεί στο εσωτερικό του σπηλαίου, αποτελώντας ουσιαστικά την είσοδό του. Στο σημείο αυτό το δάπεδο καλύπτεται με κεραμικές πλάκες. Σε μικρή απόσταση, στο εσωτερικό του σπηλαίου, προκαλεί έκπληξη στον επισκέπτη η ύπαρξη δευτέρου ναού.

Ο ναός αυτός τιμάται στη μνήμη της Αγίας Άννας, μητέρας της Θεοτόκου και αποτελεί παρεκκλήσι του ναού της Παναγίας. Ο ναός αυτός δεν αποτελεί, όπως θα περίμενε κανείς διαμόρφωση του κοιλώματος του σπηλαίου σε ναό, μα ολόκληρο ναό κτισμένο στο εσωτερικό του σπηλαίου. Ανήκει στον ίδιο τύπο με το ναό της Παναγίας, μόνο που είναι μικρότερος και δεν έχει παράθυρα. Στεγάζεται με χαμηλό τυφλό τρούλο (2). Η είσοδος στο ναό γίνεται μέσω ανοίγματος στο νότιο τοίχο του. Λείψανα τοιχογραφιών εντοπίζονται σποραδικά σε διάφορα σημεία του ναού, ενώ τοιχογραφίες σε μέτρια κατάσταση διατήρησης εντοπίζονται στο δυτικό τόξο και στην κόγχη του Ιερού. Οι δυο τοιχογραφίες ανήκουν σε διαφορετικές εποχές. Στο τόξο που είναι παλαιότερη, εικονίζεται η Κοίμηση της Παναγίας, ενώ στην κόγχη του ιερού, η Πλατυτέρα που χρονολογείται στο 18ο αιώνα. Ξύλινο νεωτερικό τέμπλο που λέγεται πως αντικατέστησε παλαιότερο που κάηκε, χωρίζει το Ιερό από τον Κυρίως Ναό. Στη βόρεια πλευρά άνοιγμα οδηγεί στο υπόλοιπο σπήλαιο που χρησιμοποιείται ως αγίασμα, όπου συλλέγεται σε δοχεία το νερό που στάζει από τους σταλακτίτες. Στο χώρο αυτό υπάρχει αμφικιονίσκος παραθύρου, όμοιος με εκείνον του δίλοβου παραθύρου του Ιερού της Παναγιάς, και μάλλον προέρχεται από το ορθογώνιο σήμερα βόρειο παράθυρο.

Στα μονοπάτια του μύθου και της ιστορίας

Είναι γνωστός ο μύθος που σχετίζεται με την ίδρυση του ναού της Παναγιάς: Ένας βασιλιάς εξόρισε τη λεπρή κόρη του και το καράβι που τη μετέφερε την εγκατέλειψε στη παραλία της περιοχής “Γλυκύ Νερό”. Η κοπέλα ακολούθησε το ρεύμα του χειμάρρου, μα κάπου κουράστηκε κι αποκοιμήθηκε. Στο όνειρό της είδε μια μαυροφορεμένη γυναίκα που βρισκόταν μέσα σε ένα σπήλαιο και τη συμβούλευσε να πλυθεί στο νερό που έσταζε από τους σταλακτίτες. Όταν ξύπνησε, προχώρησε ψηλότερα και είδε την είσοδο του σπηλαίου. Μπήκε στο σπήλαιο και είδε τη γυναίκα του ονείρου-που ήταν η ίδια η Θεοτόκος- να την περιμένει στο εσωτερικό του. Πλύθηκε και θαυματουργικά ιάθηκε. Ο βασιλιάς, αναλογιζόμενος την πράξη του μεταμελήθηκε, και έστειλε καράβι να πάρει την κόρη και να την οδηγήσει πίσω. Οι ναύτες που πήγαν να τη παραλάβουν από τον τόπο εξορίας της τη βρήκαν θεραπευμένη και την οδήγησαν πίσω στον πατέρα της. Ο βασιλιάς, βλέποντας την κόρη του υγιή, και μαθαίνοντας για τη θαυματουργική της ίαση, υποσχέθηκε να αναγείρει ναό αφιερωμένο στην Παναγία στη περιοχή αυτή, ως ανάμνηση του θαύματος. Ο ναός άρχισε να κτίζεται στην περιοχή “Θεμωνιές”, όμως οι πέτρες που έχτιζαν τη μέρα, τη νύχτα κυλούσαν και σταματούσαν στην είσοδο της σπηλιάς, ενώ τα εργαλεία των κτιστών εξαφανίζονταν και βρίσκονταν μπροστά από το σπήλαιο. Το γεγονός αποδόθηκε στη θέληση της Παναγίας να κτιστεί ο ναός στο σημείο αυτό όπως και έγινε.

Πάντοτε, η παράδοση είναι θελκτικότερη από την ιστορία με αποτέλεσμα να επικρατεί, ενώ πολύ συχνά ιστορία και παράδοση πλέκονται τόσο σφιχτά με το πέρασμα του χρόνου, που είναι αδύνατος ο διαχωρισμός της μίας από την άλλη. Δυστυχώς δεν έχουν διασωθεί στοιχεία για το χρονικό της ίδρυσης των ναών και ο ακριβής χρόνος κατασκευής τους. Σύμφωνα με τους ειδικούς οι ναοί χρονολογούνται μεταξύ 13ου και 14ου αιώνα. Στοιχεία όπως τα διακοσμητικά κογχάρια στη κόγχη του ιερού, οι στρώσεις πλίνθων στην τοιχοποιία του ναού της Αγίας Άννας, το μαρμάρινο θύρωμα και η μορφή του παραθύρου του ιερού, είναι μάρτυρες της ανωτέρω χρονολόγησης. Για τις συνθήκες ίδρυσης μονάχα εικασίες μπορούν να γίνουν. Ο οικισμός του Αγίου Γάλακτος που παλαιότερα ονομαζόταν Άγιος Θαλέλαιος ή Άγιος Θαλένης, υπήρξε, κατά την παραχώρηση της Χίου στην εμπορική εταιρεία Μάονα από τη Μητρόπολη Γένοβα, κέντρο διοίκησης της γύρω περιοχής. Ίσως σε προγενέστερη εποχή, η περιοχή να είχε παραχωρηθεί σε κάποιο βυζαντινό άρχοντα, η ιδιοκτησία του οποίου να αποτέλεσε αιτία εγκατάστασης καλλιεργητών και σε δεύτερη φάση να οργανώθηκε ο οικισμός. Ο άγνωστος αυτός άρχοντας ίσως υπήρξε και ο κτήτορας των ναών, όπως συνέβη και σε άλλες περιπτώσεις στη βυζαντινή Χίο (Παναγία Κρήνα, Σικελιά κ.α). Η ίδρυση του ναού από πρόσωπο οικονομικά ισχυρό, ενισχύεται και από τα χαρακτηριστικά του ίδιου του ναού, όπως η ποιότητα κατασκευής, η κάλυψή του με υψηλό τρούλο και τα μαρμάρινα μέλη (θύρωμα, αμφικιονίσκος παραθύρου κόγχης ιερού). Ίσως ο “βασιλιάς” της παράδοσης να αποτελεί μακρινή ανάμνηση του βυζαντινού αυτού άρχοντα. Για την ανέγερση του ναού της Παναγιάς στην είσοδο του σπηλαίου, ίσως να υπάρχει κάποια βάση στα θρυλούμενα περί της θαυματουργικής ιάσεως σε μια εποχή που η λέπρα ήταν ανίατη ασθένεια, ως αιτία για την ίδρυση του ναού Η ίδρυση του ναού μπορεί να σχετιστεί και με το ίδιο το σπήλαιο, δηλαδή τη μορφή των μαστοειδών σταλακτιτών που ίσως έρεαν κάποτε σπηλαιόγαλα και ίσως να συνδέθηκαν με κάποιο εικόνισμα της γαλακτοτροφούσας Παναγίας (3). Θα μπορούσε ακόμα να υποτεθεί πως ο ναός της Αγίας Άννας απετέλεσε το ταφικό παρεκκλήσι της οικογενείας του κτήτορα, λόγω της ύπαρξης χωνευτηριού στο σπήλαιο πλησίον του παρεκκλησίου και η τυπολογική ομοιότητά του με τους νάρθηκες κτητορικών ναών της νότιας Χίου (Παναγία Αγρελωπούσαινα, Άγιος Ιωάννης Αργέντης κλπ) που είχαν ταφική χρήση. Ίσως και η τοιχογραφία της Κοίμησης της Θεοτόκου στο δυτικό τοίχο του ναού, να σχετίζεται με τη χρήση αυτή(4).

Ο ναός της Παναγιάς στην αρχική του μορφή θα ήταν ελεύθερος από τρείς πλευρές (βόρεια, ανατολική και νότια) αντί των δύο σήμερα (βόρεια και ανατολική), αφού δε θα υπήρχαν τα προσκτίσματα του νάρθηκα. Στο νότιο τοίχο του, θα ανοιγόταν η πύλη του ναού, που θα περιβαλλόταν από το μαρμάρινο θύρωμα και θα ήταν ορατή η τοιχοποιία του εξωτερικά. Στο εσωτερικό, οι επιφάνειες των τοίχων θα καλύπτονταν από τοιχογραφίες, ένα μαρμάρινο τέμπλο θα χώριζε το ιερό από τον Κυρίως ναό και το δάπεδο στρωμένο ίσως με κεραμόπλακες. Σε άγνωστη χρονολογικά εποχή, οι ναοί του σπηλαίου στέγασαν μοναχούς, (ίσως αρχικά μέλη της κτιτορικής οικογένειας) όπως μαρτυρούν τα κτίσματα που περιβάλλουν το ναό της Παναγίας (Τράπεζα, πύργος, κελιά κ α). Η στέγαση μοναχών στο χώρο δεν πρέπει να μας εκπλήσσει γιατί στη Χίο, πολλοί βυζαντινοί κτιτορικοί ναοί, εξελίχθηκαν σε μικρά ιδιωτικά μοναστήρια (Κρήνα, Σικελιά, Αγρελωπούσαινα, Αργέντης κ α). Θα μπορούσε να υποτεθεί πως η μεταβολή αυτή, ίσως σχετίζεται με μια πιθανολογούμενη αλλαγή στάσης των Γενοβέζων κυρίαρχων του νησιού προς τους Ορθοδόξους κατοίκους, με ανοχή ή ακόμα και ενθάρρυνση στην ίδρυση οχυρωμένων μονών, με στόχο τον έλεγχο περασμάτων (πχ κοίτες χειμάρρων), στα τέλη 15ου αρχές 16ου αιώνα, περίοδο όπου ήταν πλέον ορατός ο κίνδυνος επίθεσης των Οθωμανών στο νησί. Εξάλλου, έχει πλέον επιβεβαιωθεί αντίστοιχη συμπεριφορά των Βενετών κυρίαρχων της Κρήτης, το 16ο αιώνα. Το 1630 η Μονή της Παναγιάς Αγιογαλούσαινας, εμφανίζεται σύμφωνα με τα σωζόμενα έγγραφα ως μετόχι της Νέας Μονής. Το έτος αυτό, αγοράζεται κτήμα στο Άγιο Γάλα από νεαμονίτη μοναχό, στο όνομα της Νέας Μονής. Η προσάρτηση της μικρής μονής στην ισχυρότερη Μονή της Χίου, είναι μια κίνηση που πραγματοποιούν και άλλα μικρά μοναστήρια (πχ Αγρελωπούσαινα). Η αιτία του φαινομένου είναι ίσως η αλλαγή της πολιτικής κατάστασης, δηλαδή η κατάληψη της Χίου από τους Οθωμανούς το 1566. Η μεγάλη Μονή αφενός διατηρεί το γόητρό της στη χιώτικη κοινωνία και αφετέρου συνεχίζει να απολαμβάνει τα προνόμια που είχε από την εποχή του Βυζαντίου. Με τη κίνηση αυτή διασώθηκαν οι περιουσίες των μικρών ιδιωτικών Μονών. Το 1638 σύμφωνα με τον περιηγητή Lupazzolo, ζούσαν στη μονή δύο μοναχοί, δηλαδή οι επιφορτισμένοι για τη συντήρηση των ναών και των κτισμάτων του μετοχιού και καλλιέργεια των κτημάτων του. Στις αρχές του18ου αιώνα, η Μονή της Αγιογαλούσαινας εμφανίζεται ως ιδιοκτησία της οικογενείας Γαλάτουλα από το Άγιο Γάλα. Όμως ιδιοκτήτης της Μονής παρέμενε η Νέα Μονή, όπως συνάγεται από σωζόμενα έγγραφα. Πιθανόν λοιπόν η οικογένεια Γαλάτουλα να υπήρξε ενοικιαστής των κτημάτων της Αγιογαλούσαινας και να είχε τη φροντίδα του ναού, ή ακόμα γηραιά μέλη της κληρικοί να εφησύχαζαν στο μετόχι. Το 1833, η οικογένεια Γαλάτουλα εμφανίζεται ως μοναδικός ιδιοκτήτης της Μονής του Αγίου Γάλακτος. Ίσως με τις καταστροφές του 1822 η Νέα Μονή να υποχρεώθηκε να πωλήσει το μετόχι και την κτηματική του περιουσία στον ενοικιαστή. Η μονή μεταβιβαζόταν στον πρωτότοκο, πάντοτε ιερέα γιο. Το 1721, ιερείς μέλη της οικογενείας Γαλάτουλα υπήρξαν χορηγοί της κατασκευής του ξυλόγλυπτου τέμπλου του ναού, ενώ το 1743, “δι εξόδων” μελών της πραγματοποιήθηκε τοιχογράφησή του, αν και δε διευκρινίζεται αν επρόκειτο για συνολική ή μερική. Σε επιγραφή ανορθόγραφη και δυσδιάκριτη, χαραγμένη στο ανώφλι του θυρώματος, αναγράφεται: 1817 Ιανουάριος 16 Δημήτρη Χλη. Ακριβώς από κάτω υπάρχει μια ακόμη πιο δυσανάγνωστη επιγραφή, που ίσως αναγράφει Πέτρο(ς) Π(απά) Μελετη, χωρίς χρονολογία. Η μορφή του νάρθηκα δίδει την εντύπωση πως κατασκευάστηκε σε δύο περιόδους. Σε αυτό συνηγορεί η ύπαρξη του λίθινου θυρώματος χωρίς ουσιαστική χρήση. Ο Φίλιππος Αργέντης στο έργο “The architecture of Chios” με σχέδια του Arnold Smith, αναφέρει πως από το θύρωμα αυτό, μέσω ενός στενού θολωτού διαδρόμου ανέβαινε κανείς στο δώμα. Ίσως στην αρχική του μορφή, πάνω από το θύρωμα αυτό να υπήρχε κωδωνοστάσιο, άρα το θύρωμα βρισκόταν εκτός στεγασμένου χώρου. Σε δεύτερη φάση προσετέθη το έμπροσθεν τμήμα του νάρθηκα και τα ονόματα που αναγράφονται στο βυζαντινό μαρμάρινο θύρωμα, είναι ίσως των εμπειρικών αρχιτεκτόνων που ανέλαβαν το έργο. Οι τοιχογραφίες του ναού της Παναγίας ήταν ορατές το 1926, όταν ο Αλέξανδρος Παχνός διάβασε την επιγραφή του 1743, ενώ το 1939, ο Β. Κριθάς, ανέφερε πως οι τοιχογραφίες καταστράφηκαν “προ ολίγων ετών” και πως η αιτία της καταστροφής ήταν ο φόβος του τότε ιδιοκτήτη μήπως ο ναός περιέλθει στο κράτος. Το διάστημα λοιπόν 1926-1939 καλύφθηκαν οι τοιχογραφίες του ναού. Τότε θα πραγματοποιήθηκε και το στρώσιμο του δαπέδου των ναών με τα τσιμεντένια πλακάκια, αφού κατά τον τότε ιδιοκτήτη οι ενέργειες αυτές θα μείωναν την αρχαιολογική σημασία του ναού. Το Μάιο του 1948 απεβίωσε ο τελευταίος ιδιοκτήτης παπά-Γιώργης Γαλάτουλας, χωρίς άρρενα κληρονόμο. Το κτιριακό συγκρότημα της Αγιογαλούσαινας περιήλθε στην ενορία Αγίας Παρασκευής Αγίου Γάλακτος, ενώ η κτηματική περιουσία παρέμεινε στην οικογένεια Γαλάτουλα. Στις 10 Φεβρουαρίου 1959, ο ναός της Αγιογαλούσαινας κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο, από τους αρμοδίους φορείς. Οι πρώτες εργασίες στο συγκρότημα της Αγιογαλούσαινας πραγματοποιήθηκαν το 1964 από τον Αντώνιο Στεφάνου και είχαν σωστικό χαρακτήρα. Το 1993 πραγματοποιήθηκε επισκευή του ναού και των προσκτισμάτων, από τη Μητρόπολη Χίου, με δωρεά που είχε κι εκείνη σωστικό χαρακτήρα, με επίβλεψη της αρχαιολογικής υπηρεσίας. Η επισκευή αυτή έχει δεχτεί αρκετές επικρίσεις (5), λόγω της επίχρισης του εξωτερικού του ναού και του εσωτερικού του νάρθηκα με παχύτατο κονίαμα, που αφενός κάλυψε τον όποιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο του ναού και αφετέρου η υφή του δεν μοιάζει με παραδοσιακό επίχρισμα, δίνοντας την αίσθηση νεόδμητης οικοδομής.

Διάκοσμος

Υποθέτουμε πως όταν ολοκληρώθηκαν οι ναοί τοιχογραφήθηκαν. Ίσως στην εποχή αυτή ανήκει η τοιχογραφία της Κοίμησης της Θεοτόκου στο παρεκκλήσι της Αγίας Άννας, αρκετά λαϊκότροπη και ίσως το πρώτο στρώμα της Αγιογαλούσαινας. Στη παράσταση της Αγίας Άννας, στο κέντρο βρίσκεται ο Χριστός που παραλαμβάνει τη ψυχή της Θεοτόκου, και εκατέρωθεν οι Απόστολοι σε δύο ομίλους, μ’ επικεφαλής τους Πρωτοκορυφαίους Πέτρο και Παύλο. Το σώμα της Παναγίας δε διακρίνεται και μάλλον καλύπτεται από τα ασβεστώματα. Η δεύτερη χρονολογικά τοιχογράφηση, από την οποία σώζεται η Πλατυτέρα, με το Χριστό μέσα σε δόξα που ευλογεί με τα δύο Του χέρια, βρίσκεται στη κόγχη του Ιερού της Αγίας Άννας. Ίδιας εποχής είναι και το κόσμημα στο παράθυρο του Ιερού της Παναγιάς. Χρονολογούνται στο 18ο αιώνα και μάλλον σχετίζονται με τη χαμένη σήμερα επιγραφή του 1743, όπου αναγράφονται τα ονόματα των ιερωμένων αγιογράφων Κυρίλλου Κορεσίου και Παρθενίου Μακριδίκου. Τα ονόματα αυτά, αναφέρονται σε έγγραφα και επιγραφές που σχετίζονται και με τη Μονή Μουνδών. Τέλος σύμφωνα με τον Φίλιππο Αργέντη, διακόσμηση με σχηματοποιημένα φύλλα ακάνθου υπήρχε στο νάρθηκα του ναού, που ίσως να καταστράφηκε σε κάποια ανακαίνιση.

Το ξυλόγλυπτο τέμπλο της Παναγιάς

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, πιθανόν προ της κατασκευής του ξυλόγλυπτου τέμπλου να υπήρξε κάποιο μαρμάρινο. Το τέμπλο αυτό θα βρισκόταν λίγο ανατολικότερα του σημερινού και θα ήταν απλούστατο, αποτελούμενο από χώρο για δύο μόνο δεσποτικές εικόνες και την Ωραία Πύλη. Το σωζόμενο ξυλόγλυπτο τέμπλο κατασκευάστηκε σύμφωνα με επιγραφή, το 1721 από τους αδελφούς ξυλογλύπτες Χατζή Δημήτρη και Χατζή Λιονή: 1721 ΗΟΥΝΙΟΥ 7 ΧΑΤΖΗΔΙΜΗΤΡΙΣ ΚΑΙ ΧΑΤΖΗΛΙΟΝΙΣ ΑΔΕΛΦΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΗΣΑ ΤΟ ΤΕΠΛΟ ΤΟΥΤΟ. Σε άλλη επιγραφή αναφέρονται οι δωρητές: ΔΙΑ ΕΞΟΔΟΥ ΠΑΠΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΓΑΛΑΤΟΥΛΑ ΚΕ ΠΑΠΑ ΝΙΚΟΛΑ ΑΔΕΦΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΠΑ ΠΑΝΤΟΛΕΟΥ.

Το τέμπλο, είναι τριμερές καθ’ ύψος, έργο έξεργο, δηλαδή ο διάκοσμος είναι ανάγλυφος και εξέχει από την επιφάνεια του ξύλου. Έχει μπαρόκ χαρακτηριστικά, με στοιχεία τη πλούσια βλάστηση που περιβάλλει τις μορφές. Η οργιαστική αυτή βλάστηση, μοιάζει να ξεκινά από τα ανθοδοχεία στη βάση του μετώπου των πεσσίσκων. Στα θωράκια, ο διάκοσμος απλώνεται γύρω από ένα θυρεό. Στους κάτω κεταμπέδες, δηλαδή τα ορθογώνια τμήματα του τέμπλου κάτω από τις δεσποτικές εικόνες, εικονίζονται σκηνές από την Παλαιά Διαθήκή με αναγνωρίσιμη εκείνη των Πρωτοπλάστων και το δέντρο της γνώσεως του καλού και του κακού, κάτω από την εικόνα της Παναγίας. Οι κιονίσκοι ανάμεσα από τις δεσποτικές εικόνες, μοιάζουν σαν να καλύπτονται από τους αναρριχόμενους ανθοφόρους βλαστούς, δίνοντας τη μορφή στρεπτών. Ανάμεσα στα φυλλώματα, διακρίνονται γυμνές ανδρικές φιγούρες. Οι κιονίσκοι επιστέφονται με κορινθιάζοντα κιονόκρανα. Στους άνω κεταμπέδες ο διάκοσμος αποτελείται από ένα ανθοδοχείο στο κέντρο, με τους βλαστούς που ξεκινούν από αυτά να απλώνονται συμμετρικά. Πάνω από τους άνω κεταμπέδες υπάρχουν τόξα, με αγγελικές μορφές στο κέντρο τους, με τύμπανα (τα κεμέρια) όπου στο κέντρο των κεμεριών εικονίζονται οι τέσσερις Ευαγγελιστές με τα ζώδιά τους. Διακρίνονται καλύτερα οι δύο στα δεξιά, ο Ιωάννης και ο Ματθαίος. Στα σημεία γέννεσης των τόξων υπάρχουν ανθρωπόμορφοι κιονίσκοι που στηρίζουν μέσω κιλλιβάντων το θριγκό. Οι μορφές αυτές δε συνάδουν με το εσωτερικό ενός ναού: Αν και έχουν φτερά, δε μπορεί να υποτεθεί πως είναι άγγελοι, αφού έχουν γυμνές προτεταμένες κοιλιές και μοιάζουν σαν να εγκυμονούν. Ο θριγκός κοσμείται από ένα συνεχόμενο βλαστό, που ονομάζεται σταφυλή. Ψηλότερα είναι το επιστύλιο, που χωρίζεται σε δέκα διάχωρα, για την τοποθέτηση εικόνων του δωδεκάορτου. Οι χώροι των εικονιδίων χωρίζονται από κιονίσκους με φολιδωτούς κορμούς. Το τμήμα αυτό επιστέφεται από μια ταινία και ψηλότερα στο κέντρο, τη βάση του σταυρού και των λυπηρών. Τα βημόθυρα της Ωραίας Πύλης αποτελούνται από δύο τμήματα, το ένα συμπαγές, όπου υπάρχουν πλαίσια προς αγιογράφηση και το άλλο διάτρητο με παράσταση δρακόντων. Στην απόληξη του δεξιού βημοθύρου, υπάρχει δίσκος. Η απόληξη αυτή αναφέρεται με την ονομασία μήλο.

Το τέμπλο είναι βερνικωμένο, ενώ σε άγνωστη εποχή χρωματίστηκε με ζωντανά χρώματα σε κάποια σημεία του για να γίνουν πιο νατουραλιστικά. Στους θυρεούς των θωρακίων και στα πλαίσια προς αγιογράφηση των βημοθύρων, έχουν σχεδιαστεί πρόσωπα με μονοκοντυλιές. Οι επεμβάσεις αυτές είναι μεταγενέστερες και μάλλον δεν ταιριάζουν με τη μεγάλη αξία του τέμπλου. Η αρχαιολογική υπηρεσία έχει προβεί κατά καιρούς σε σωστικές εργασίες συντήρησης, με σκοπό αφενός τη καταπολέμηση των ξυλοφάγων εντόμων και αφετέρου στη βελτίωση της στατικής κατάστασης του τέμπλου, με στηρίξεις τμημάτων σε νέο ξύλινο φορέα.

Οι ναοί της Αγιογαλούσαινας αποτελούν σημαντικό κρίκο στη βυζαντινή ναοδομία και τέχνη της Χίου. Είναι μάρτυρες μιας άλλης εποχής για την απομακρυσμένη Αμανή, μιας εποχής όχι ένδειας, μα σχετικής οικονομικής άνεσης και κυρίως καλαισθησίας. Η συντήρηση και αποκατάσταση των ναών, είναι χρέος τόσο προς τους μακρινούς εκείνους προγόνους, όσο και προς τις επόμενες γενεές.

Σημειώσεις

1. Ο πρώτος που μνημονεύει “αραβουργήματα”, είναι ο Β. Κριθάς σε άρθρο του στην εφημερίδα Πρόοδο (φύλλο 3265) στις 19 Δεκεμβρίου 1939. Η πληροφορία αυτή, επαναλαμβάνεται και από νεώτερους ερευνητές, είτε αυτούσια (Πόπη Χαλκιά Στεφάνου-Τα Μοναστήρια της Χίου), είτε εκφράζοντας επιφυλάξεις (Κ. Φραγκομίχαλος Το Άγιο Γάλας της Χίου σ.131).
2. Τυφλός τρούλος: Τρούλος στον οποίο απουσιάζει το τύμπανο, δηλαδή το κυλινδρικό τμήμα του, όπου ανοίγονται τα παράθυρα.
3. Πληροφορίες για το σπηλαιόγαλα: Μάγκος Κώστας Τα Σπήλαια της Αγιογαλούσαινας, περιοδικό Πελινναίο τεύχος 38 σ.22
4. Εικονογραφικά, η θέση της παράστασης είναι σωστή. Όμως το γεγονός της ύπαρξης ναού στο ίδιο κτιριακό συγκρότημα αφιερωμένου στη Παναγία. Η επιλογή της παράστασης αυτής στο μικρού μεγέθους παρεκκλήσιο της Αγίας Άννας, να ενισχύει την υπόθεση για την ταφική χεήση του.
5. Καραμουσλής Θωμάς: Παναγία Αγιογαλούσαινα, περιοδικό Πελινναίο τεύχος 3 σ.13-14.

Βοηθήματα

• Ανδρεάδης Ιωάννης αρχιμανδρίτης: Ιστορία της εν Χίω Ορθοδόξου Εκκλησίας Αδελφοί Βλάσση Αθήνα 1997 τόμος 1ος
• Γουλάκη – Βουτυρά Αλεξάνδρα, Καραδέδος Γιώργος: Χίος, Λέσβος και η εκκλησιαστική γλυπτική στο Αιγαίο 16ος-20ος αιώνας Θεσσαλονίκη 2011
• Ζολώτας Γεώργιος: Ιστορία της Χίου. Εν Αθήναις τύποις Π.Δ Σακκελαρίου
• Μπούρας Χαράλαμπος: Οδηγοί της Ελλάδος Χίος Έκδοση Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος
• Φραγκομίχαλος Κωνσταντίνος: Το Άγιο Γάλα της Χίου, Χίος 2008 Εκδόσεις Άλφα Πι
• Χαλκιά-Στεφάνου Πόπη: Τα Μοναστήρια της Χίου Αθήνα Επτάλοφος
• Argenti Philip-Smith Arnold The architecture of Chios London 1962
• Περιοδικό Πελινναίο τεύχη 3, 21 και 24.
• Περιοδικό Χιόνη τεύχη 45 και 55.
• Περιοδικό Χιακή Επιθεώρησις τεύχη 3 και 24.
• Εφημερίδα “Πρόοδος” φύλλα 3265 και 3267