Καθώς τα χρόνια περνούν, η μνήμη της Χιακής κοινωνίας για τα Ταμπάκικα εξασθενεί. Μπορεί οι μεγαλύτεροι να θυμούνται ακόμα τα στοιβαγμένα δέρματα και την έντονη δυσοσμία από την επεξεργασία των δερμάτων, οι νεότεροι όμως γνωρίζουν ελάχιστα για τα βυρσοδεψία που λειτούργησαν στη Χίο μέχρι τη δεκαετία του 1980. Ανατρέξαμε στην έρευνα* του Εργαστηρίου Εικόνας, Ήχου & Πολιτιστικής Αναπαράστασης του Πανεπιστημίου Αιγαίου για τα Ταμπάκικα που πραγματοποιήθηκε το 2005, πριν ακόμα τα εγκαταλελειμμένα βυρσοδεψία λεηλατηθούν και απολέσουν τα περισσότερα εργαλεία και μηχανήματά, για να θυμηθούμε τι ήταν και πως λειτουργούσαν τα βυρσοδεψία στη Χίο και να προβληματιστούμε για το μέλλον του σημαντικότερου ίσως μνημείου νεότερης βιομηχανικής κληρονομιάς που υπάρχει στο νησί μας.
Ιστορικά στοιχεία
Βυρσοδέψες ή ταμπάκηδες ονομάζονταν οι τεχνίτες που αναλάμβαναν την κατεργασία δερμάτων στα βυρσοδεψεία. Οι εγκαταστάσεις των βυρσοδεψείων βρίσκονταν συνήθως σε παραθαλάσσιες περιοχές, ώστε να χρησιμοποιούν το απαραίτητο για την κατεργασία των δερμάτων θαλασσινό νερό. Το νησί της Χίου, από τις αρχές έως τα μέσα του 19ου αιώνα, αριθμούσε περίπου 18 βυρσοδεψία με 580 εργάτες, οι περισσότεροι εκ των οποίων άνδρες – οι λιγοστές γυναίκες ασχολούνταν κυρίως με τη βαφή των δερμάτων. Οι βυρσοδέψες είχαν ιδρύσει ένα ισχυρό σωματείο, το «Σύνδεσμο Εργατών Βυρσοδεψών Χίου», το καταστατικό του οποίου αναφέρει την ίδρυσή του το 1918 και την τελευταία του τροποποίηση το 1991.
Η κύρια κρίση στον τομέα της βυρσοδεψίας, επήλθε τη δεκαετία του 1980, λόγω του έντονου ανταγωνισμού από μεγάλες αθηναϊκές επιχειρήσεις, έτσι τα περισσότερα βυρσοδεψεία έκλεισαν το ένα μετά το άλλο.
Δέρματα, εργαλεία και μηχανήματα
Τα δέρματα τα προμηθεύονταν ακατέργαστα και παστωμένα από χώρες του εξωτερικού (Γαλλία, Ροδεσία, Ιταλία, Αγγλία, Ελβετία) και ήταν δύο ειδών, ξηράλατα και υγράλατα – πιο μαλακά. Τα απαραίτητα υλικά για την κατεργασία ήταν το νερό, το αλάτι, ο φλοιός πεύκου, το βαλανίδι, ο ασβέστης και τα χρώματα για τις βαφές. Τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν κυρίως ήταν καρότσια μεταφοράς, μασιές, γάντζοι, πιστόλια για βάψιμο, ψαλίδια, ζυγαριές, σφραγίδες κ.α, ενώ τα κυριότερα μηχανήματα ήταν οι μυλόπετρες όπου άλεθαν το πεύκο και το βαλανίδι, η μηχανή αφαίρεσης λίπους, οι βαρέλες κατεργασίες, το ξηραντήριο, κ.α.
Επεξεργασία των δερμάτων
Η διαδικασία της κατεργασίας ήταν χρονοβόρα και πολύπλοκη και περνούσε από τα παρακάτω στάδια:
- Καλό ξέπλυμα των δερμάτων για να φύγει το αλάτι
- Τοποθέτηση των δερμάτων για μία περίπου εβδομάδα σε ασβέστη (αρχικά στα ασβεστερά – μετά σε βαρέλες με ασβέστη), για να αφαιρεθεί το τρίχωμα και στη συνέχεια τα ξέπλεναν στις βαρέλες κατεργασίας με θαλασσινό νερο
- Αφαίρεση του λίπους από το εσωτερικό του δέρματος και μετά ξανά καλό ξέπλυμα. Οι βυρσοδέψες συνέλεγαν το λίπος και το πουλούσαν
- Τοποθέτηση των δερμάτων σε εκχύλισμα πεύκου και βαλανιδιού (για να σκληρύνουν) για μεγάλο χρονικό διάστημα – από 1 έως και 6 μήνες, ανάλογα με τις ανάγκες της επιχείρησης και στη συνέχεια ξανά ξέπλυμα
- Πάστωμα των δερμάτων με φυτικές ουσίες για 2 εβδομάδες περίπου
- Τοποθέτηση των δερμάτων στις βαρέλες κατεργασίες και στη συνέχεια πάλι ξέπλυμα
- Πέρασμα των δερμάτων από την πρέσα για να φύγουν τα υγρά
- Τοποθέτηση των δερμάτων σε βαρέλες με έλαια (ψαρέλαιο συνήθως) για να μαλακώσουν και στη συνέχεια κρέμασμα
- Πέρασμα των δερμάτων από τη «στρωτήρα», για να ανοίξουν οι πόροι από το «πρόσωπο» (το πάνω μέρος) του δέρματος
- Βάψιμο των δερμάτων με πιστόλια βαφής
- Ξήρανση των δερμάτων (το καλοκαίρι τα κρεμούσαν, το χειμώνα τα έβαζαν σε ξηραντήριο)
- Πέρασμα των δερμάτων από ένα μηχάνημα με κυλίνδρους για να σιδερωθεί το δέρμα
- Τέλος, σφράγισμα των δερμάτων με την επωνυμία της επιχείρησης και τύλιγμα με τη βοήθεια ενός μάγκανου.
Τα παραπάνω βήματα παρουσιάζονται στο παρακάτω video ντοκουμέντο όπου ο επί 30 χρόνια βυρσοδέψης Μιχάλης Γεωργούλης περιγράφει εν συντομία την χρονοβόρα διαδικασία επεξεργασίας των δερμάτων.
Συζήτηση10 Σχόλια
Συγχαρητήρια για την έρευνα. Τι καλά που θα ήταν να παρουσιαζόταν ξανά.
Με την προβολή τέτοιων θεμάτων «ξυπνάει» η μνήμη.
Η πρυτανεία φαίνεται πως δεν έλαβε υπόψιν την συγκεκριμένη έρευνα.
Μιάς που τα Ταμπάκικα ρήμαξαν και ρημάζουν και καμιά πολιτική δημοτική κίνηση δεν τα έχει βάλει στην ατζέντα της, καλό θα ήταν να καλεστεί ο κ. Παπαγεωργίου.
Σιδερής Λοϊζος
Σωστα τα λεει ο Σιδερης Λοιζος. Τυχαινει ο παππούς μου Γιαννης Κουτσουραδης να ειχε και κεινος βυρσοδεψειο εκει, με συνεργατες τα 4 αγορια του… Αλλα απο δω που ειμαι δεν εχω δυστυχως υλικο να στείλω. Ενα μουσειο για το συγκεκριμενο θεμα ειναι η μονη αληθηνη θυσια που αξίζει να κανει ο Χιωτης……. Και θα μπορουσα ολοψηχα να βοηθησω… Αλλα δυστυχως ελιγοψυχησαν καποιοι να με φέρουν……….. !
Αναρωτιέμαι
Θα ήθελα να μάθω αν η Πρυτανεία του Ιδρύματος έλαβε κάποιο μέτρο (π.χ. ασφάλιση των μικρών κινητών αντικειμένων- ντοκουμέντων του χώρου κ. ά.), τουλάχιστον από τότε που έγινε γνωστή η έρευνα του Εργαστηρίου. Σε αντίθετη περίπτωση, θα πρέπει να δραστηριοποιηθεί άμεσα ο δήμος Χίου, αφού το Πανεπιστήμιο δεν θα έχει κάνει τα αυτονόητα…
θα γινοταν καταπληκτικο μουσειο…..
Αραγες ειμαι ο πρωτος που το ανεφερε… να γινει μουσειο.. ?? δεν θα ειχαμε δα και λιγα να δειξουμε…
΄Οχι άλλα μουσεία. Μακάρι τα υπάρχοντα να λειτουργούσαν.
΄Οπως ξέρουμε όλοι λόγω έλλειψης προσωπικού λειτουργούν με μεγάλα προβλήματα.
Εγινε και η Πινακοθήκη μουσείο.
Γι αυτό επιμένω αφού το Πανεπιστήμιο δεν θέλει αυτήν την περιουσία να την αξιοποιήσει ας πάρουν πρωτοβουλία όσοι φορείς εμπλέκονται για να αξιοποιηθεί κι ότι έχει απομείνει από τους κλέφτες να διασωθεί. Και αυτός πρέπει να είναι ο Δήμος Χίου με προτάσεις και όχι αποσπασματικές ενέργειες.
΄Εχει τεχνική υπηρεσία και θα έπρεπε να συζητηθεί κάποτε γιατί κάποιοι αφήνουν όλη αυτή την περιοχή να ρημάξει.
Θα μπορούσε να γίνει ένας χώρος πρασίνου και να διατηρηθούν τα κτίρια και να αποδοθούν σε υπηρεσίες για τους πολίτες. Η δημιουργία ενός θεάτρου και χώρων απασχόλησης για παιδιά.
Είχε πέσει η πρόταση για μουσείο της εναλίων.
Η ταπεινή μου γνώμη είναι πως αυτό θα έπρεπε να γίνει στο Θόλος.
Η επιτροπή αξιοποίησης της περιουσίας του Πανεπιστημίου πότε θα ανακοινώσει αλήθεια τις τελικές της προτάσεις για το θέμα?
Σιδερής Λοϊζος
Μουσειο γι απογευματινες ώρες 3 μερες τη βδομαδα δεν ειναι δυσκολο.. αρκει να μαζευτει ολ η ιστορια σε μια μερια… υπαρχουν πολλες παραλλαγες για καθε ιστορια…. αλλα θελει φαντασια για καθε λυση…
Εάν πράγματι η μελέτη του ΕΜΠ θέτει τα πράγματα στη σωστή τους βάση και δεν κρύβονται σκοπιμότητες, τότε η μόνη ρεαλιστική πρόταση είναι η ήπια χρήση του χώρου. Προσωπικά, προκρίνω τη Μουσειακή-χρήση πολιτιστική-χώρος περιπάτου, όπως είχαμε προτείνει παλαιότερα ως «Απλωταριά». Δεν πρέπει να ξεχνάμε πόσο υποβαθμισμένη είναι η περιοχή στα βόρεια της πόλης.
https://www.aplotaria.gr/tampakika-future/
Θα συμφωνήσω με το κύριο Χαρίτο και συμπληρώνω ότι ένα τόσο ιδαίτερο θεματικό παρκό θα μπορούσε να συντηρήσει το αστικό πάρκο που μπορεί να δημιουργηθεί παράλληλα. Επίσης καλό θα ήταν να υπάρχει η τεχνική βοήθεια του Πανεπιστημίου σε αυτό.
Θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την εμφάνιση τις υπέροχες φωτογραφίες και σαρωμένες εικόνες. Ο παππούς μου και μια θεία είχαν εργαστεί σε αυτό το εργοστάσιο.
Πέτρο-Αντώνιο Μπουρνιάς – Peter A. Bournias