του Βαγγέλη Χαρίτου
Ένα ακόμα σημαντικό κτίριο της εποχής του Μεσοπολέμου βρίσκεται στη κεντρική προκυμαία του λιμανιού, στη συμβολή της Αιγαίου με την Ομήρου. Είναι το ξενοδοχείο Πελιναίο, ένα από τα ψηλότερα προπολεμικά κτίρια της προκυμαίας κι εκείνο όπου εύκολα αναγνωρίζονται τα χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Κινήματος, όπως διαμορφώθηκε στην Ελλάδα, τη δεκαετία του 30.
Το Μοντέρνο Κίνημα εμφανίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα. Οι λόγοι ήταν ο θαυμασμός των αρχιτεκτόνων προς τη τεχνολογία που άρχιζε να αναπτύσσεται και η αντίθεσή τους προς τα “φορτωμένα” σε διακόσμηση παλιότερα αρχιτεκτονικά ρεύματα. Άρχιζαν λοιπόν να σχεδιάζουν κτίρια απλά, στα οποία απουσίαζε ο διάκοσμος, ενώ η βαρύτητα δινόταν στην εργονομία. Στην Ευρώπη η μοντέρνα αρχιτεκτονική εμφανίζεται μετά τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και πρωτοπόρες χώρες είναι η Γερμανία, η Γαλλία και η Σοβιετική Ένωση. Μελανό σημείο του νέου ρεύματος είναι η οικειοποίηση του από τα καθεστώτα της Γερμανίας και της Ιταλίας. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος θα αποτελέσει τη λήξη της περιόδου. Στην Ελλάδα την ίδια περίοδο, συνεχίζει να επιβιώνει ο νεοκλασικισμός που έχει μάλλον εκφυλιστεί με τη πρόσμιξη στοιχείων άλλων διακοσμητικών ρευμάτων όπως της Αρ νουβό, δημιουργόντας τον Εκλεκτικισμό. Οι νέοι αρχιτέκτονες, πολλοί από τους οποίους σπουδάζουν στην Ευρώπη, μεταλαμπαδεύουν στην Ελλάδα το νέο ρεύμα. Χαρακτηριστικά του Ελληνικού Μοντερνισμού, είναι η χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος, η κυβική μορφή των κτιρίων, το έρκερ, δηλαδή ορθογώνια συνήθως προεξοχή, οι επίπεδες στέγες και το αρτιφισιέλ επίχρισμα (πελεκητή τσιμεντοκονία συνήθως με πρόσμιξη ώχρας), τα ορθογώνια τσιμεντένια φουρούσια, οι γεωμετρικές διακοσμήσεις. Στις διακοσμήσεις επιλέγονται και στοιχεία από το νεοκλασικισμό και την Αρ Ντεκό, δημιουργώντας ένα τοπικό ιδίωμα, αυτό που θα ονομαστεί “Ελληνικός Μοντερνισμός”, τοποθετώντας τους Έλληνες αρχιτέκτονες στη πρωτοπορία του νέου ρεύματος.
Στη Χίο του Μεσοπολέμου υπήρχαν αρκετά ξενοδοχεία, τα περισσότερα από τα οποία είχαν ιδρυθεί πριν το 1912, με αποτέλεσμα να απουσιάζουν οι ανέσεις που υπήρχαν στα σύγχρονα ξενοδοχεία της υπόλοιπης χώρας. Ο επιχειρηματίας Γ. Νικολαΐδης, βλέποντας το κενό που υπήρχε, αποφάσισε να ιδρύσει ένα ξενοδοχείο σύμφωνο με τις τρέχουσες απαιτήσεις σε οικόπεδο της Προκυμαίας. Τα εγκαίνια της επιχείρησης πραγματοποιήθηκαν στα τέλη Ιανουάριου του 1935 και τη διεύθυνση ανέλαβε ο Θ. Σπορδίλης, γνώστης του χώρου, αφού κατά το παρελθόν είχε διευθύνει άλλα ξενοδοχεία. Οι πρωτοποριακές ανέσεις του ξενοδοχείου ήταν καινούργια επίπλωση, κεντρική θέρμανση, άπλετος φωτισμός, νιπτήρες με θερμό και ψυχρό νερό και λουτρό. Στο Πελιναίο φιλοξενήθηκαν όλες οι υψηλές προσωπικότητες που επισκέπτονταν από τότε τη Χίο, ενώ στην αίθουσα του πραγματοποιήθηκαν διάφορες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Το Πελιναίο συνδέθηκε και με την τοπική ιστορία αφού από εξώστη του απευθύνθηκε στο Χιώτικο λαό, ο Ναύαρχος Ιωάννης Δεμέστιχας, μέλος του κινήματος Βενιζελικών αξιωματικών της 1ης Μαρτίου 1935. Μεταπολεμικά, λόγω της εξέλιξης της κατασκευής των ξενοδοχείων και των προσφερομένων υπηρεσιών παρήκμασε και σήμερα ανήκει στην κατηγορία των ενοικιαζομένων δωματίων, ενώ στο ισόγειο στεγάζονται καταστήματα.
Το κτίριο αποτελείται από ισόγειο όπου κατασκευάστηκε εξαρχής για να φιλοξενήσει το έστιατόριο και αίθουσα εκδηλώσεων, ενώ στους δυο ορόφους στεγάστηκε το ξενοδοχείο. Το κτίριο έχει δυο όψεις, μια επί της Λεωφόρου Αιγαίου και η άλλη επί της Ομήρου, όπου βρίσκεται και η είσοδος προς τον όροφο (Η αρχική θύρα πιθανόν ξύλινη ή μεταλλική με διακόσμηση σύμφωνη με τη τρέχουσα αισθητική της εποχής). Η όψη της Αιγαίου, απόλυτα συμμετρική, αποτελείται από τέσσερα ανοίγματα στο ισόγειο, ενώ σε κάθε όροφο ανοίγονται δυο παράθυρα στις άκρες του κτιρίου και δυο μπαλκονόπορτες που οδηγούν σε ισάριθμους εξώστες στο μέσον. Η όψη της οδού Ομήρου στους ορόφους κυριαρχείται από το ογκώδες έρκερ, όπου ανοίγονται τέσσερα παράθυρα (ένα φραγμένο) στο μέτωπο και από δυο στις στενές πλευρές του. Στα δεξιά του έρκερ ανοίγεται ένα παράθυρο σε κάθε όροφο και στ΄ αριστερά από μια μπαλκονόπορτα που οδηγεί σε εξώστη και παράθυρο. Το σύνολο επιστέφεται από προεξέχον γείσο και στηθαίο. Την εποχή κατασκευής του, θα ήταν εντυπωσιακότατο, με το σκούρο όγκο του σε αντίθεση με τα ανοιχτόχρωμα γειτονικά κτίρια. Τα ανοίγματα του ισογείου κλείνονταν με ξύλινες τρίφυλλες πόρτες με υαλοστάσια και ταμπλά στη βάση που κοσμούνταν με ανάγλυφο τετράγωνο, ενώ ασφαλίζονταν με λαμαρινένιο ρολό. Η είσοδος προς τον όροφο τονιζόταν με πλαίσιο, χαρακτηριστικό στοιχείο των κτιρίων του Μεσοπολέμου και προεξέχον γείσο. Οι όροφοι διαχωρίζονταν από το ισόγειο με προεξέχον στενό γείσο με δυο γλυφές. Το γείσο διακοπτόταν στους εξώστες και στο έρκερ. Τα τελευταία στοιχεία στηρίζονταν σε ορθογώνια φουρούσια, που ακόμη σώζονται. Τα μέτωπα των εξωστών κοσμούνταν με ανάγλυφους ρόμβους, ενώ τα κιγκλιδώματά τους ήταν κατασκευασμένα με σιδερένιες λάμες, ενώ η κουπαστή ήταν ξυλινη. Τα παράθυρα τονίζονται με προεξέχον πλαίσιο και στις ποδιές τους υπήρχαν ανάγλυφα γεωμετρικά κοσμήματα (τετράγωνα και ορθογώνια). Στην αρχική τους μορφή τα πλαίσια αυτά έφταναν μέχρι το γείσο της κορυφής, που δεν συμβαίνει σήμερα, μετά την τελευταία επισκευή. Στο έρκερ δεν υπήρχε διάκοσμος, μα ήταν χαμηλότερο από σήμερα, αφού το γείσο της κορυφής περιέτρεχε ολόκληρο το κτίριο. Τα ανοίγματα κλείνονταν με ξύλινα πλαίσια με τζάμια δυο φύλλων και φεγγίτη και ταμπλαδωτά σπαστά σκούρα. Κάτω από το γείσο υπήρχαν δυο ζώνες, μια ορθογώνια και μια κυρτή που αποτελούσαν και την επίστεψη των προεξεχόντων πλαισίων των παραθύρων. Το γείσο ήταν βαθμιδωτό με τρεις γλυφές και λευκά μάρμαρα κάλυπταν το πάνω μέρος του. Το σύνολο επίστεφε στηθαίο, χαμηλότερο πάνω από τα παράθυρα. Αρτιφισιέλ επίχρισμα που μιμούνταν ισόδομη τοιχοποιία στο χρώμα της ώχρας κάλυπτε το κτίριο, εκτός από τη βάση του όπου το επίχρισμα εξείχε έως το ύψος ενός μέτρου περίπου και κοσμούνταν με βαθουλώματα σε οριζόντιες και κάθετες σειρές. Στη γλώσσα των τεχνιτών η μορφή αυτή του αρτιφισιέλ αποκαλείται “αχιβάδα”. Στο κέντρο του ισογείου ψηλά μεταξύ των ανοιγμάτων και των εξωστών του ορόφου, σε μια μαρμάρινη πλάκα ήταν χαραγμένα συμπλεκόμενα τα αρχικά του ιδιοκτήτη Γ.Μ.Ν(ικολαΐδης) και η χρονολογία κατασκευής 1935. Τέλος στο στηθαίο της οροφής, υπήρχε επιγραφή με κεφαλαία γράμματα: ΠΕΛΙΝΑΙΟΝ. Σήμερα τα μόνα μορφολογικά στοιχεία του κτιρίου που διατηρήθηκαν μετά τις κατά καιρούς επισκευαστικές εργασίες του κτιρίου-ειδικά της τελευταίας του 2013- είναι τα πλαίσια που περιβάλλουν τα παράθυρα, αν και έχει αλλοιωθεί η απόληξή τους κάτω από το γείσο και τα φουρούσια. Το κτίριο έχει αποκτήσει νέα απαστράπτοντα κιγκλιδώματα και κουφώματα pvc . Αποξηλώθηκε πλήρως το παλιό επίχρισμα και το νέο έχει χρωματιστεί με χρώματα ασυνδύαστα μεταξύ τους (γαλάζιο, κίτρινο, λευκό), ενώ έχει αποκτήσει ψευδοπαραστάδες που ποτέ δεν είχε και εξαφανίστηκε η μαρμάρινη επιγραφή.
Στα κτίρια που ανήκουν στο Μοντέρνο Κίνημα του Μεσοπολέμου, λόγω της ύπαρξης ελαχίστου διακόσμου, η όποια απώλεια (επίχρισμα, κιγκλιδώματα κλπ) προκαλεί την πλήρη αλλοίωση της μορφολογίας του κτιρίου, της εποχής και του πνεύματος του αρχιτέκτονα που το δημιούργησε. Δυστυχώς η ανάθεση των επισκευαστικών εργασιών σε κάθε είδους «μάστορες»-εργολάβους από τους οποίους απουσιάζει το αισθητήριο της ορθής αποκατάστασης και η μη επέμβαση των φορέων (Εφορειά Νεοτέρων Μνημείων, Τοπικό Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής), έχει ως συνέπεια καταστροφικά αποτελέσματα. Το «Πελιναίο» λόγω της θέσης του, της μορφολογίας του και της σπουδαιότητας για την τοπική ιστορία, θα έπρεπε να είχε κηρυχθεί διατηρητέο πριν την έναρξη των εργασιών, ώστε να αποκατασταθεί με σεβασμό προς την αυθεντικότητά του. Δυστυχώς, έχει πια παραμορφωθεί οριστικά με αποτέλεσμα την απώλεια ενός σημαντικού σταθμού της τοπικής αρχιτεκτονικής.
Βοηθήματα
- Μακριδάκη Γιάννη (επιμέλεια) Τετράδια Μνήμης Χίος 1935 εκδ. «Πελινναίο»
- Φεσσά-Εμμανουήλ Ελένη, Μαρμαράς Εμμανουήλ: 12 Έλληνες Αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2005
- «Καθημερινή» Ένθετο «7 Ημέρες» Οδός Πατησίων 28/3/1999
