Χιακά γιατροσόφια και ξόρκια από το παρελθόν

Όλες οι πληροφορίες που ακολουθούν προέρχονται από την εργασία της Μαλάμως Εκατομμάτη για την Λαογραφία της Χίου

Είναι πράγματι ενδιαφέρον και συνάμα διασκεδαστικό, να εξετάσει κανείς τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν τα παλαιότερα χρόνια που η ιατρική επιστήμη δεν είχε φτάσει στο βαθμό της σημερινής ανάπτυξης, για να θεραπεύουν. Η φαντασία, η μαγεία, το τυχαίο κι ίσως κάπου-κάπου κι ένας βαθμός διαίσθησης κατείχαν εξέχουσα θέση στον καθορισμό των θεραπευτικών μεθόδων. Οι εμπειρικές γνώσεις βασίζονται στη θεραπευτική γνώση διαφόρων βοτάνων και είναι κτήματα διαφόρων οικογενειών. Οι μαγικές ενέργειες είναι γητέματα. Μεταδίδονται δε οι εμπειρικές γνώσεις και τα γητέματα από πατέρα σε υιό ή από μητέρα σε κόρη, αν και το δεύτερο αποφεύγεται γιατί, κατά μια παράδοση, όταν ανακοινωθούν σε κόρη χάνουν τη θεραπευτική τους δύναμη. Γενικά οι κάτοικοι πιστεύουν, ότι ορισμένες ασθένειες οφείλονται σε «αερικό, ξωταρικό, ή οξ΄ απ΄ εδώ», που διασχίζει το χωριό και μεταδίδει ορισμένη αρρώστια. Παραθέτουμε μερικά χαρακτηριστικά δείγματα των τότε χρησιμοποιουμένων τρόπων για τη θεραπεία κοινών ασθενειών.

• Αν το μωρό έκλαιγε πολύ έλεγαν ότι «κόπηκε». Υπήρχαν λοιπόν ειδικές γυναίκες που τα «μετρούσαν» όπως η άμια Σεβαστή του Κόπελου. Μέτραγαν το αριστερό πόδι με το δεξί χέρι ή και το αντίθετο, το φτύνανε με ούζο και το φάσκιωναν.
• Το Πατσούνι: Πρόκειται μάλλον για την αθρεψία ή αβιταμίνωση των παιδιών. Αν κάποιος έλεγε ότι το παιδί είχε πατσούνι έπρεπε να το «κόψουν». Γι’ αυτό υπήρχαν ειδικές γυναίκες. Η μητέρα του παιδιού έπρεπε να κλέψει ένα κλωσσόπουλο από μια κακιά γυναίκα για να βλαστημάει. Στη συνέχεια το έπνιγαν και το έβαζαν στο κεφάλι ή στην κοιλιά του μωρούμέχρι που να βρωμίσει. Έλεγαν τα κατάλληλα λόγια κι έτσι το πατσούνι «περνούσε».
• Ζαφράνα: ο ίκτερος. Αν κάποιος έλεγε ότι το παιδί έχει ζαφράνα έπρεπε νατη «γητέψουν», είτε λέγοντας πάλι τα κατάλληλα λόγια, είτε πηγαίνοντας το πρωί το παιδί σ’ ένα μοναστήρι, (συνήθως στη «Βοήθεια») όπου την «έκοβε»ο καλόγερος.
• Τη διογκωμένη σπλήνα τη γήτευαν με τρία φύλλα φραγκοσυκιάς που τατοποθετούσαν επί τρεις εβδομάδες κάτω από μια πλάκα. Ο άρρωστος περνούσε πάνω από την πλάκα μέχρις ότου τα φύλλα να ξεραθούν. Έτσι πίστευαν ότι η διόγκωση υποχωρούσε.
• Το κοινό κρυολόγημα και την υπέρταση, τα θεράπευαν με καυτές βεντούζες.
• Το μάτιασμα (=πονοκέφαλος και γενική αδιαθεσία), το θεράπευαν με το ξεμάτιασμα. Χρησιμοποιούσαν ένα πιάτο με λάδι, νερό κι αλάτι λέγοντας τα κατάλληλα λόγια που δεν πρέπει να ειπωθούν ούτε να γραφτούν γιατί το ξεμάτιασμα χάνει έτσι τη δύναμη του. Μερικές φορές χρησιμοποιούσαν και μοσχοκάρφια. Ένα ξεμάτιασμα που καταφέραμε να μάθουμε είναι το ακόλουθο:

Μ’ ένα πιάτο νερό σταυρώνουν τον ασθενή και του λένε:

«Ιησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορπά» (τρις)
«Άγιοι Ανάργυροι και θαυματουργοί, δωρεάν ελάβατε δωρεάν δότε ημίν» (τρεις φορές)
«Αγία Ειρήνη, ρήνεψέ το Παναγιά μου Περασιά, πέρασε το».

Μετά ρίχνουν λάδι, στο πιάτο με το νερό κι όταν το λάδι εξαφανιστεί λένε ότι ο άρρωστος είναι ματιασμένος. Τότε ρίχνουν αλάτι και ψωμί μέσα στο πιάτο για να «φάνε τις γλώσσες τους» και ραίνουν τον άρρωστο από πέντε μέχρισαράντα πέντε φορές λέγοντας:

«Βασκανία ηπέρασε και τα δέντρα ξερίζωσε Βασκανία πού υπάγεις και τα δέντρα ξεριζώνεις. Πάγω στου (στης) το κεφάλι να της (του) πιω το αίμα. Βασκανία λείψε από το κεφάλι του (της) και πήγαινεστα μονόκερα, δίκερα, τρίκερα, τετράκερα, πεντάκερα, εξάκερα, επτάκερα, οκτάκερα, εννιάκερα, δεκάκερα, εντεκάκερα, δωδεκάκερα, εις το πυρ το εξώτερον το ετοιμασμένο, το μυρισμένο και εις τον Θεό παραδομένο στ’ άγριαβουνά και στ’ άκαρπα δέντρα έξω το κακό, έξω το κακό, έξω το κακό». Μετά πετούν το νερό σε τρίστρατο κι όποιος περάσει από κει ματιάζεται. Ο θεραπευθείς δεν πρέπει να πει «ευχαριστώ» γιατί το ξεμάτιασμα δε θαπιάσει, ούτε να περάσει από το τρίστρατο αν δεν περάσουν λίγες ώρες.

• Τα κούκουδα (=τα σπυράκια). Πάνω στις λειχήνες δηλαδή τις ασπρίλες που μερικές φορές βλέπουμε να σχηματίζονται πάνω στις πέτρες, έφτυναν και μετά άλειφαν τα «κούκουδα» με το σάλιο κι έτσι τα θεράπευαν. Για τη θεραπεία των μολυσματικών παθήσεων των βρεφών συνήθιζαν να ταπλένουν στο πηγάδι της Αγ. Ειρήνης, του οποίου το νερό εθεωρείτο ιαματικό. Συνήθιζαν μάλιστα ν’ αφήνουν κάποιο εσώρουχο του μωρού δίπλα στο πηγάδι. Η συνήθεια αυτή κρατήθηκε για πολλά χρόνια.
• Για την επούλωση των τραυμάτων χρησιμοποιούσαν παλιότερα το «βάλσαμο» ή ποντικοφάρμακο. Αποτελούνταν από λάδι μέσα στο οποίο έριχναν, κατά διαστήματα, άτριχα νεογνά ποντικιών. Διατηρούνταν μέσα σε φιαλίδια για πολλά χρόνια. Για την ασηψία των τραυμάτων γινόταν πλύση από ούρα του ίδιου του ασθενή ή μικρού παιδιού. Για αιμόσταση τραυμάτων γινόταν χρήση καπνού ή ιστού αράχνης. Για τα τραύματα που δύσκολα θεραπευόταν πίεζαν το γύρω του τραύματος μέρος, ώστε να βγει το «σκοτωμένο αίμα» ή με απομύζηση διά στόματος.
• Το γήτεμα του ψωροφύτη γινόταν με χόρτο κοπανισμένο, με λάδι και αλάτικαι το επέθεταν στο πονεμένο μέρος, το οποίο σταυροκοπούσαν και το άφηναν τρεις μέρες. Έπειτα το έλουζαν συχνά, προσέχοντας να μην αφαιρούνποτέ τεμάχια του ψωροφύτη.
• Το γήτεμα του ικτέρου (ζαφράνας) με την επίκληση της βοήθειας της Παναγίας και σταυροκοπούσαν τον ασθενή στο κεφάλι με μαυρομάνικο μαχαίρικαι έκοβαν λίγα μαλλιά από την κορυφή της κεφαλής. ΄Ο ασθενής όταν γινόταν το γήτεμα έπρεπε να ήταν νηστικός. Ο ίκτερος αποδίδεται σε φόβο και μόλις παρουσιασθεί, οι συγγενείς του ασθενή προσπαθούν να βρουν την ημέρα, κατά την οποίαν αυτός φοβήθηκε για να ανακαλύψουν την αιτία. Άλλη θεραπεία είναι να του δώσουν ένα κύπελλο υγρού, του οποίου τη σύσταση κρατούσαν μυστική. Τούτο επαναλαμβανόταν τρεις φορές και η δόση έπρεπε να δίδεται τις πρωινές ώρες για να είναι ο άρρωστος νηστικός. Συγχρόνως χάρασσαν ελαφρώς με νυστέρι ή ξυράφι το άνω χείλος εσωτερικώς και έφευγε η χολή, η οποία είχε «σκάσει» και ο άρρωστος ήταν «χολοπερεχυμένος». Πολλοί χωριανοί αργότερα κατέφευγαν για θεραπείαστον παπα-Άνθιμο, στο Λωβοκομείο αρχικά, και στο Μοναστήρι της Παναγίας της Βοήθειας, όπου και εύρισκαν την θεραπεία τους.
• Το ανεμοπύρωμα: το ερυσίπελας. Το θεράπευαν μ’ ένα κόκκινο πανί κιένα πέταλο αφού προηγουμένως το πύρωναν στη φωτιά. Το γήτεμα του ανεμοπυρώματος γινόταν με κόκκινο ύφασμα από τσόχα και το τοποθετούσανστο πονεμένο μέρος και έλεγε ο γητευτής. «Το ανεμοπύρι σου να πα στα όρη, στα βουνά και στ΄ άγρια λαγκάδια να χυθεί». Αυτό επαναλαμβάνονταν τρεις φορές.  Αποδίδεται δε πάντοτε το ανεμοπύρωμα σε «αερικό» επειδή κάποιος πάτησε σε ποταμό ή πηγή. Πιστεύεται ακόμη ότι πρέπει να γητεύθει και αναπλώς ονοματίσθηκε, δηλαδή και αν κάποιος εξέφρασε την γνώμη, ότι πιθανόν να πρόκειται περί ανεμοπυρώματος.
• Το γήτεμα της ηλιάσεως γινόταν με νερό της λυγαριάς από εννέα ή τρίακλαδιά «βγαλμένα σ΄ ένα μπουκάλι με νερό», τα οποία έπρεπε να εκτεθούνστη νυκτερινή δροσιά, πριν ανατείλει ο ήλιος. Από το νερό αυτό έχυναν τρεις σταγόνες, τρεις φορές και τέλος όλο το νερό σιγά-σιγά στο κεφάλι τουπάσχοντος.
• Το γήτεμα του δαγκώματος του σκορπιού γινόταν λέγοντας ο γητευτής:

Άγιε μου Μηνά τεσσαρανταδάκτυλε
Κι άγιε μου Γιώργη καβαλάρη
Με σπαθί και με κοντάρι
Δένω και καλικώνω
Τα φίδια και τις οχέντρες
Τους σκορπιούς και τις φαλίδες
Κι εδεκείνο το ρογάκι
Πουναι κάτω στο πλακάκι

Συγχρόνως γίνεται επίδεση του τραύματος από φύλλα πλατάνου ηερινού, ραντισμένων με αγίασμα. Ή κόβουν το μελανιασμένο μέρος του δακτύλου και βγαίνει το μολυσμένο αίμα και αυτομάτως ο ασθενής ανακουφίζεται από τους πόνους.

• Ελονοσία (θέρμη – παροξυσμός – τούρτουρο – πιασμός). Έχει πολλά ονόματα στο λαό, ανάλογα με τα συμπτώματα, που παρουσιάζει. Θεραπεία: Τάξιμο στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο (υπάρχει εξωκκλήσι), νηστεία όλη την ημέρα της 29ης Αυγούστου. Λήψεις μαντζουνίων (χάπι μέσα στο οποίο υπάρχουν τρεις κορεοί) χωρίς να γνωρίζει ο ασθενής το περιεχόμενο. Νερό από αγκιναρόγουλες βρασμένες.
• Πόνος του αφαλού: Σ΄ αυτό αποδίδονται διάφοροι πόνοι της κοιλιακής χώρας και θεραπεύονται όταν επιτευχθεί το «γύρισμα του αφαλού», με επίδεση «βεντούζας ή ζεστού μπρικιού».
• Πονόδοντος: Μοσχοκάρφια στο προσβεβλημένο δόντι. Εισπνοή καιομένων ανθέων του Επιταφίου και «πρόωρος» από απόσταγμα στεμφύλων (τσίπουρα). Είναι πολύ δυνατό το ρακί αυτό, γιατί είναι το πρώτο που βγαίνει κατά τηναπόσταξη.
• Mερμηγγιές: Για να θεραπευτούν έπρεπε να πας τρεις συνεχείς Κυριακές στην εκκλησία την ώρα που έλεγαν το «Πιστεύω» και να τίς σταυρώσεις ή να κλέψεις αλάτι και να το ρίξεις σ’ αναμμένο φούρνο. Παραλλαγή: Στο τέλος του φεγγαριού σταυροκοπούν τις μερμηγγιές λέγοντας: «Βρε καλώς το το φεγγάρι και το νιό το παλληκάρι. Ήντα μού φερες φεγγάρι, μερμηγγιές ξερριζωμένες». Επαναλαμβάνοντας αυτό τρεις φορές. Συγχρόνως ξύνουν τις μερμηγγιές, ώσπου να βγάλουν αίμα και κατόπιν παίρνουν κάτι μαμούνια γκρίζα, που ζουν κάτω από τις πέτρες, τις κουβαρίστρες ή κουβάρες, όπως τις λένε – γιατί βρίσκονται πάντοτε συγκεντρωμένες πολλές μαζί – τα τοποθετούν επάνωστις μερμηγγιές, τ΄ αφήνουν τρεις μέρες δεμένα και κατ΄ αυτόν τον τρόποπέφτουν οι μερμηγγιές. Επίσης επιτυγχάνεται η εξαφάνιση τους, εάν αυτός ο οποίος πάσχει ρίξει αλάτι σε τρίστρατο ή βάλουν επάνω στις μερμηγγιές το λεγόμενο μερμηγγοχόρταρο κοπανισμένο.
• Το γήτεμα του σιλιγουδά ή πρήξιμο των ελιών (διόγκωσις υπογνωθίων ή τραχηλικών αδένων) γίνεται με επάλειψη θερμού ελαίου καντηλιού και με την αντιφώνηση «ο σιλιγουδάς επέρασε μ΄ εννιά σιλιγουδάκια». Από εννιά έμειναν οκτώ, και από οκτώ, επτά. Και ούτω καθ΄ εξής, μέχρις ότου εξαφανισθούν όλα τα σιλιγουδάκια.
• Για την θεραπεία της νεφρολιθιάσεως χρησιμοποιείται αφέψημα γριάδας «πεντάνευρο». Παίρνουν κάθε πρωί μια κουταλιά σούπας.
• Για την χρονία δυσκοιλιότητα, αφέψημα φύλλων μερσινιάς, τα οποία χρησιμοποιούνται και για τις κεφαλαλγίες και για «καθαριστικό του αιμάτου». Επίσης τρώνε σύκα, αντί πρωινού ροφήματος.
• Για τους ασθματικούς χορηγούν αφέψημα δενδρολιβάνου.
• Για τον ζακχαρώδη διαβήτη, δίνουν αφέψημα φύλλων βάτου.
• Για την αρθρίτιδα. Υποβάλλουν σε λουτρό το μέρος του σώματος πουπάσχει – χέρι ή πόδι – με βρασμένη τσουκνίδα.
• Τις χιονίστρες θεραπεύουν με λουτρό από βρασμένα φύλλα ευκαλύπτου. Τουλάχιστον για μισή ώρα πρέπει να παραμείνουν τα πόδια ή τα χέρια στονερό.
• Για τις μητρορραγίες χρησιμοποιούν κλύσμα με βρασμένα καρυδόφυλλα ή καταπότια από πιπέρι κόκκινο. Τα καρυδόφυλλα χρησιμοποιούν και κατά το λούσιμο του σώματος, ιδιαίτερα της κεφαλής. Τα χρησιμοποιούμενα όμως φύλλα καρυδιάς πρέπει να είναι ξερά.
• Θεραπεία κνιδώσεως (μούδιασμα, μυρμήγγιασμα). Θεραπεύεται με εντριβές διά τριχίνων υφασμάτων κυρίως σάκκων ή και μάλλινων, μέσα στους οποίους μπαίνει αυτός ο οποίος πάσχει. Με την εντριβή του αρρώστου με τέτοια υφάσματα πήρε η κνίδη και το όνομα κύλικας. Ο κύλικας είναι χοντρότρίχινο ύφασμα, πολύ δαπανηρό, γιατί χρειαζόταν για την κατασκευή του χρόνος πολύς, και χρησιμοποιούταν και ως στρώμα, πριν από εξήντα χρόνια. Δινόταν ως προίκα στις θυγατέρες ευπόρων οικογενειών. Παρ΄ όλον ότι δεν κατασκευάζουν πια τέτοιους κυλίκους, οι περισσότερες οικογένειες διατηρούν από ένα σαν κειμήλιο.
• Τα τραχώματα θεραπεύονταν με καθημερινές επαλείψεις από φύλλα τηροπλύτου (ελξίνη η Ιουδαϊκή). Το τράχωμα μεταδόθηκε από τα Κουρούνια σε μια οικογένεια του Εγρηγόρου, αλλά θεραπεύτηκαν αμέσως και δεν μεταδόθηκε η ασθένεια στο χωριό.
• Θεραπεία κρίθου (σταφυλοκοκκίασις βλεφάρων). Ο πρωτογόνατος δηλαδή ο πρωτότοκος χτυπά με το νύχι του το βλέφαρο, που πάσχει λέγοντας τρεις φορές «τσίτος και μη κρίθος». Συγχρόνως τρυπά τη μύτη του κρίθου με σπυρί κριθαριού (ίσως από το σχήμα του επήρε το όνομα κρίθος) και χύνεται το πύον. Κατόπιν παίρνει ένα καθαρό φύλλο τηροπλύτου, το πλένει καλά και τρίβει το άρρωστο μέρος του βλεφάρου. Κι έτσι θεραπεύεται.
• Θεραπεία μαγουλά (παρωτίτιδας). Βάζουν για επίθεμα στην παρωτίδα προβιά λαγού ή πεντάλφα – πεντάγγραμμον – σύμβολο των Πυθαγορείων.
• Για τη θεραπεία αμυγδαλίτιδας. Φυσούν με καλαμάκι στο φάρυγγα σκόνη από «κάντιο και μπαχάρι». Ο καλαμίσκος φυλάσσεται και χρησιμοποιείται από γενεά σε γενεά ως εργαλείο.
• Επίσης για την θεραπεία των διαταραχών που προέρχονται από συγκινήσεις χορηγούν νερό, μέσα στο οποίο τοποθετούν για λίγα λεπτά «λείον λίθον και τριγωνικόν», που το λένε «αστροπελέκι», γιατί πιστεύεται ότι βρέθηκε στη γη έπειτα από πτώση κεραυνού. Πιθανώς να πρόκειται περίαερόλιθου.
• Φάρμακο για την τριχοφυΐα χρησιμοποιείται το δέρμα φιδιού, που τέτοια δέρματα φιδιών συναντά κανείς πολλά στη περιοχή του χωριού, ιδίως το καλοκαίρι, που τότε συνήθως αλλάζουν δέρμα τα ερπετά. Επίσης το σαθρόξυλο για εκζέματα των παιδιών.
• Για τις αφαιμάξεις χρησιμοποιούν τις βδέλλες. Κατά κανόνα αφαιμάσσουντα βρέφη «στο λίγος του φεγγαριού» άμα σαραντίσει από της γεννήσεως του με σκαριφισμούς στη ράχη όταν βέβαια συνέτρεχε λόγος. Επίσης υποβάλλονταν σε αφαιμάξεις εκείνοι που είχαν ροδοκόκκινα μάγουλα, τον μήνα Μάιο.
• Για τις ρινορραγίες χρησιμοποιούν το «ματοστάτη». Ήταν ένα χρυσόδαχτυλίδι με πέτρα κόκκινη. Και σ΄ αυτήν αποδίδονταν οι αιμοστατικές ιδιότητες. Όπως και τα Αγιοκωνσταντινάτα. Τόσο τα δαχτυλίδια με τον πολύτιμο λίθο, όσο και τα νομίσματα ήταν παλαιά, ίσως και πιο παλαιά από τη βυζαντινή ή βενετική περίοδο.

Θεραπευτικό μέσο είναι το λεγόμενο «μαντζούνι», που γινόταν από ταπαρακάτω υλικά: κουκουνάρια, μοσχοκάρυδα, κανέλλα, μοσχοκάρφια, σιδερόσκονη, καρύδια, φουντούκια κ.α. Όλα αυτά έπρεπε να κοπανιστούν καλάκαι να προστεθούν 300 δράμια ζάχαρη και 100 δράμια μέλι βρασμένο. Κατά την ώρα της παρασκευής του φαρμάκου, ο παρασκευαστής έπρεπε να είχε κατά νου συνεχώς το όνομα του αρρώστου για τον οποίο παρασκευαζόταν το φάρμακο.

Επίσης φάρμακο χορηγούμενο σε διάφορες ασθένειες είναι το «μανόγαλο», γάλαμητρός και θυγατρός ζυμωμένο με ψωμί.

Τέλος, από τα θεραπευτικά κατασκευάσματα, τα οποία χρησιμοποιούν πολύ οι κάτοικοι του χωριού είναι και το «αντιφάρμακο». Για να κατασκευασθεί τούτο, βάζουν μέσα σε ποτήρι σταυρόν αγιοταφίτικο από μαύρο κόκαλο. Όταν τονερό σχηματίσει φυσαλίδες, τότε προσφέρεται στον πάσχοντα να πιεί. Οι οικογένειες οι οποίες κατέχουν τέτοιους σταυρούς θεωρούν αυτούς μεγάλης αξίας κειμήλιο και θεωρείται εξαιρετική εύνοια η κληρονομία αυτών από γονείς, διότι θεωρείται ότι έχουν θαυματουργική δύναμη.