Τα απολιθώματα στα Κεραμεία της Χίου

2

του Σιδερή Τσούρου

Φώτογραφια Karsten P. Halvorsen

Τα σημαντικότατα απολιθώματα θηλαστικών του Μέσου Μειόκαινου της Χίου είναι γνωστά στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα για πάνω από 70 χρόνια. Αλλά ήδη από τον 1ου αιώνα π.Χ. ο Κικέρων κατέγραψε ένα περίεργο εύρημα που βρέθηκε στη Χίο από τους ντόπιους αρχαίους λατόμους, και συγκεκριμένα σε μία πλάκα μάρμαρου, ένα απολίθωμα που έμοιαζε με κεφαλή Πάνα1!

Τα απολιθώματα εντοπίζονται στη θέση «Κεραμεία Μίχαλου», που σε επιστημονικές εργασίες αναφέρονται ως Κεραμαρειά ή Θυμιανά. Το κατώτερο τμήμα των απολιθωμάτων ανήκει στον ασβεστολιθικό σχηματισμό των Κεραμείων και αποτελείται από άμμο και ιλύες που έχουν μετατραπεί σε πέτρωμα. Το άνω τμήμα ανήκει στον ασβεστολιθικό σχηματισμό των Νενήτων και πρόκειται περί κιτρινωπού ασβεστόλιθου με επιστρώσεις αργίλου και λιγνίτη, όπου και έχουν βρεθεί πλούσια ίχνη από μαλάκια (Schutt, Besenecker, 1973). Τα πεδία που είναι εξαιρετικά πλούσια σε απολιθώματα βρίσκονται σε προεξοχή του κατώτερου σχηματισμού. Το χρονικό εύρος αυτών των ασβεστολιθικών σχηματισμών απλώνεται από το Ύστερο Ολιγόκαινο, πρώιμο Μειόκαινο και στο Πλειόκαινο.

Η επιστημονική έρευνα

Τα πρώτα απολιθώματα εντοπίστηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1940 στο εργοστάσιο των Κεραμείων από τους εργάτες που δούλευαν εκεί υπό την επίβλεψη του γεωλόγου και αργότερα Καθηγητή του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Ηλία Παρασκευαΐδη2, ο οποίος έκανε και την πρώτη ανακοίνωση σχετικά με την παρουσία τους το 1940. Από το υλικό που συλλέχθηκε τότε από αυτή την ομάδα πολύ λίγα έχουν δημοσιευθεί. Η συλλογή τους από μεγάλα θηλαστικά αποτελείτο κυρίως από αποσπασματικά υπολείμματα. Έτσι είναι αμφίβολος ο προσδιορισμός συγκεκριμένης ηλικίας της πανίδας που εντοπίστηκε σε αυτή την ανασκαφή3. Το πρώτο αυτό υλικό από τη Χίο περιλάμβανε οκτώ είδη από μεγάλα θηλαστικά και δύο χελώνες που ανακοινώθηκαν το 1955 από τον Καθηγητή Παρασκευαΐδη. Τα απολιθώματα αυτών των δύο χελωνών που χρονολογούνται στο μέσο Μειόκαινο θεωρούνται από τους αρχαιότερους εκπροσώπους παγκοσμίως του είδους Testudo sensu lato4.

Το σαρκοφάγο Lophocyon paraskevaidisi (από το αρχείο του Καθηγητή Γεώργιου Δ. Κουφού)
Το σαρκοφάγο Lophocyon paraskevaidisi (από το αρχείο του Καθηγητή
Γεώργιου Δ. Κουφού)

Το σαρκοφάγο Lophocyon paraskevaidisi (από το αρχείο του Καθηγητή Γεώργιου Δ. Κουφού)
Το σαρκοφάγο Lophocyon paraskevaidisi (από το αρχείο του Καθηγητή
Γεώργιου Δ. Κουφού)

Μετά από μια εικοσαετία ο Καθηγητής Ι. Μελέντης, σε συνεργασία με τον γερμανό H. Tobien, συνέλεξε ορισμένα απολιθώματα από την περιοχή. Ο Tobien το 1977 αναφέρει οκτώ είδη μεγάλων θηλαστικών καθώς και τα πρώτα μικρο-θηλαστικά. Το σημαντικότερο εύρημα ήταν το πλήρες κρανίο και η κάτω γνάθος από ένα μαστόδοντα που ονομάστηκε Mastodon chioticus. Το κρανίο του μαστόδοντα ήρθε στην επιφάνεια το 1968. Αργότερα οι Lehmann και Tobien περιέγραψαν αποσπασματικό υλικό από αρτιοδάκτυλα που βρέθηκαν στη Χίο αλλά χωρίς πλήρη ταυτοποίηση5.

Το 1991 και το 1993 ο Καθηγητής και Διευθυντής του Εργαστηρίου Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γεώργιος Κουφός, με τους συνεργάτες του στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Παρισιού, εργάστηκαν σε αυτή τη σημαντική αλλά ελάχιστα γνωστή περιοχή και συνέλεξαν μικρή συλλογή απολιθωμάτων θηλαστικών καθώς και ορισμένα μικροθηλαστικά από το αργιλο-ορυχείο σε τρεις διαφορετικούς ορίζοντες, σε βάθη 22 μ., 29,30 μ. και 35 μ. Επίσης εργάστηκαν για τη μελέτη της βιοστρωματογραφίας και της μαγνητοστρωματογραφίας των αποθέσεων σε 32 διαφορετικούς ορίζοντες, σε τομή πάχους 46 μ.6, με σκοπό τον ακριβή προσδιορισμό της ηλικίας της πανίδας. Η έρευνα αυτή έδωσε νέα δεδομένα για την παλαιοντολογική πανίδα της Χίου και της σχέσης της με άλλες περιοχές. Εντοπίστηκαν πρώιμα τρωκτικά που δεν απαντώνται στην Ασία ή την Ευρώπη. Κάποια από τα είδη μικροθηλαστικών που εντοπίστηκαν αποτελούν τα πλουσιότερα ευρήματα παγκοσμίως (sanitheres, mammalian, suoidea) και οι επιστήμονες θεωρούν ότι η περαιτέρω έρευνά τους θα βοηθήσει σε μία καλύτερη κατανόηση της ταξινόμησης και των σχέσεων αυτής της ομάδας μικροθηλαστικών7. Ταυτόχρονα διαπιστώθηκε η μετανάστευση ειδών από την Ασία στην Ευρώπη. Επιπλέον διαπιστώθηκε ότι η πανίδα της Χίου έχει ηλικία από 16,03 έως 15,16 εκατομμύρια χρόνια, Μέσο Μειόκαινο στη Γεωλογία8. Η χρονολόγηση αυτή συμπίπτει απόλυτα με τα αποτελέσματα και τα ευρήματα της παλαιοντολογικής έρευνας9.

Με βάση τα ευρήματα τους, αλλά και τις παλαιότερες δημοσιεύσεις, η απολιθωμένη πανίδα περιλαμβάνει μαστόδοντες (προγονικές μορφές των σημερινών ελεφάντων), ενώ το Choerolophodon chioticus θεωρείται από τους παλαιοντολόγους το παλιότερο παρόμοιο εύρημα στην Ευρώπη10. Το συγκεκριμένο είδος απαντάται μόνο στη Χίο και τη δυτική Τουρκία11. Ακόμη βρέθηκαν δεινοθήρια (προβοσκιδωτά που έχουν χαυλιόδοντες μόνο στην κάτω γνάθο που κάμπτονται προς τα πίσω), σαρκοφάγα (όπως το νέο είδος Lophocyon paraskevaidisi), προγονικές μορφές αγριόχοιρων, διάφορες πρωτόγονες αντιλόπες, γαζέλες και ελάφια. Επιπλέον, εντοπίστηκαν καμηλοπαρδάλεις, καθώς ένα κρανίο που βρέθηκε στην περιοχή βοήθησε στη συνολική αναθεώρηση του είδους, αφού μορφολογικές διαφορές οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι υπήρξαν τουλάχιστον δύο είδη καμηλοπάρδαλης στην ανατολική Μεσόγειο12 και βοήθησε στη χρονολόγηση των απολιθωμάτων13. Επίσης βρέθηκαν μεμονωμένα δόντια διαφόρων μικροθηλαστικών (ποντίκια, σκίουροι, λαγοί). Πρόκειται για μια από τις παλαιότερες απολιθωμένες πανίδες θηλαστικών της χώρας, η οποία έχει σημασία για την κατανόηση της παλαιογεωγραφίας του Αιγαίου, ενώ μας δείχνει σημαντικούς δρόμους μετανάστευσης των ζώων από την Αφρική και την Ασία προς την Ευρώπη και αντίθετα.

Αντί επιλόγου

Η περιοχή των Κεραμείων της Χίου είναι μία από τις παλαιότερες που έχουν εντοπιστεί στην Ελλάδα και για το λόγο αυτό θα πρέπει να πραγματοποιηθούν νέες εκσκαφές ώστε να συμπληρωθεί η γνώση μας της πανίδας των θηλαστικών της περιοχής. Δυστυχώς είναι κοινό μυστικό ότι όλα αυτά τα χρόνια ιδιώτες πραγματοποιούν μικρές ή μεγάλες ανασκαφές και τα ευρήματα προορίζονται είτε για ιδιωτικές συλλογές ή στο παράνομο εμπόριο14.

Στο παρελθόν, ήδη από το 2002, στα πλαίσια διάλεξης με θέμα «Γεωλογική δομή της νήσου Χίου: Στρωματογραφία-Παλαιοντολογία-Παλαιογεωγραφία», που διοργανώθηκε από το Φιλοτεχνικό ’Ομιλο Χίου, ο γεωλόγος-παλαιοντολόγος του ΙΓΜΕ Βασίλης Τσελεπίδης είχε προτείνει τη δημιουργία ενός μουσείου απολιθωμάτων και πετρωμάτων, η ποικιλία των οποίων είναι εκπληκτική στην περίπτωση της Χίου15. Αλλά και πρόσφατα ο συγγραφέας Γιάννης Μακριδάκης πρότεινε τη δημιουργία Παγκόσμιου Γεωλογικού Πάρκου στην περιοχή16. Είναι γεγονός ότι η περιοχή των Κεραμείων έχει παγκόσμιο γεωλογικό και παλαιοντολογικό ενδιαφέρον και προσφέρεται για τη δημιουργία σχετικών υποδομών που θα την καταστήσουν πόλο έλξης διεθνώς τόσο για ειδικούς επιστήμονες, όσο και για τους επισκέπτες του νησιού. Τουναντίον δρομολογείται η δημιουργία τεράστιας τουριστικής μονάδας στην περιοχή, που ασφαλώς θα θέσει τα απολιθώματα, αν όχι σε κίνδυνο, ασφαλώς σε δεύτερη μοίρα. Επιπρόσθετα τίθενται ζητήματα όσον αφορά το δημόσιο χαρακτήρα ή μη της παλαιοντολογικής κληρονομιάς της Χίου.

Κλείνοντας, παραθέτω αυτούσια τη θέση του Καθηγητή Γεώργιου Κουφού σχετικά με την προοπτική δημιουργίας τουριστικής μονάδας στα Κεραμεία: «Θα μπορούσε να γίνει μια συστηματική συλλογή των απολιθωμάτων, τα οποία μετά τον καθαρισμό και συντήρηση τους να αποτελέσουν το υλικό μιας έκθεσης που θα βρίσκεται στο συγκρότημα που θα δημιουργηθεί. Η έκθεση θα συνοδεύεται από πληροφορίες σχετικά με τη γεωλογία του νησιού και της ευρύτερης περιοχής του Αιγαίου, καθώς και πληροφορίες για την πανίδα και την σημασία της. Μια άλλη ιδέα είναι το τμήμα της περιοχής με τα απολιθώματα να παραμείνει με εκτεθειμένα ορισμένα ευρήματα για να μπορούν οι επισκέπτες και οι ένοικοι να τα βλέπουν στη θέση τους. Όλα αυτά, συνδυαζόμενα με κάποιες ξεναγήσεις ή συνοδευτικά πληροφοριακά βίντεο, θα μπορούσαν να αποτελέσουν πόλο έλξης των επισκεπτών αλλά και των σχολείων της περιοχής. Νομίζω μια παρόμοια έκθεση θα ήταν και μια καλή διαφήμιση για ένα μεγάλο ξενοδοχειακό συγκρότημα, όπως αυτό που προγραμματίζεται να δημιουργηθεί στην περιοχή. Πιστεύω ότι όλα αυτά αποτελούν αντικείμενα συζητήσεων και διαβουλεύσεων μεταξύ των τοπικών αρχών και των υπευθύνων της εταιρείας που έχει το συγκεκριμένο πρόγραμμα. Από την πλευρά μας είμαστε πρόθυμοι να βοηθήσουμε και να αναλάβουμε την ανασκαφή για την εύρεση απολιθωμάτων, τον καθαρισμό-συντήρηση τους και τη δημιουργία της έκθεσης»17.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1 MAYOR A. : The First Fossil Hunters: Dinosaurs, Mammoths, and Myth in Greek and Roman Times, Princeton University Press, 27 Mar 2011 : 137.
2 PARASKEVAIDIS E., 1940. Eine obermiocäne Fauna von Chios. Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geologie und Paläontologie, 83(B) : 363-442.
3 ΤΟΒΙΕΝ Η. 1980: A note on the skull and mandible of a new choerolophodont mastodon from the middle Miocene of Chios. In aspects of Vertebrate History: Essays in honor of Edwin Haris. L.L. Jacobs ed., Flagstaff, Arizona : 299-307.
4 GEORGALIS G. KEAR B.: The fossil turtles of Greece: An overview of taxonomy and distribution, Geobios 46 (2013) : 299–311.
5 KOUFOS G. 1994: Lophocyon Paraskevaidisi, A new viverrid (carnivore mammalian) from the middle Miocene of Chios Island, Greece, Manuscrit depose le 28.02.1994 : 511-512.
6 KONDOPOULOU D., BONIS L., KOUFOS G., SEN S. 1993 : Paleomagnetic data and biostratigraphy of the middle Miocene vertebrate locality of Thymiana, Chios Island, Greece, Proceedings of the Congress 2, Geophysical Prospecting 3. Physics of the Earth’s interior, 5-7 May 1993, Florina, Greece : 628-629.
7 POITIERS L. KOUFOS G. SEN S. 1997: The Sanitheres (Mammalia, Suoidea) from the middle Miocene of the island of Chios, Aegean Sea, Greece, Revue Paleobiol., Geneve (1997) 16(1) : 259-270. 1998 : 399-420.
8 Chron C5BR ή πρώιμο ΜΝ5.
9 POITIERS L. KOUFOS G. SEN S. 1998: Ruminants (bovidae and tragulidae) from the middle Miocene (MN 5) of the island of Chios, Aegean Sea (Greece), N. Jb. Palaont. Abh. 210(3) Stuttgart December 1998 : 399-420.
10 KONIDARIS G. KOUFOS G. : The Late Miocene Mammal Faunas of the Mytilinii Basin, Samos Island, Greece: New Collection, 8. Proboscidea, Beitr. Paläont., 31, Wien 2009 :139–155.
11 MARKOV G. : Fossil proboscideans (Mammalia) from the vicinities of Varna: a rare indication of middle Miocene vertebrate fauna in Bulgaria, Historia naturalis bulgarica, 19, 2008 : 137-152.
12 KAYA Τ. GERAADS D. TUNA V. : A new Middle Miocene mammalian fauna from Mordoğan (Western Turkey), Paläontologische Zeitschrift, October 2003, Volume 77, Issue 2, : 293-302.
13 BONIS L. KOUFOS G. SEN S. 1997: A Girrafid from the middle Miocene of the island of Chios, Greece, Paleontology, Vol. 40, Part 1, 1997 : 121-133.
14 ΜΑΝΔΑΛΑ Α. : Κεραμεία, εκεί που τα παλαιοντολογικά ευρήματα τελικώς κάνουν φτερά, 9/10/2009, http://archive.alithia.gr/article.aspx?articleid=2532
15 chiosnews.com, Στον απόηχο μιας διάλεξης: πρόταση για μουσείο απολιθωμάτων, 31/12/2002, http://www.chiosnews.com/pola311202.asp
16 ΜΑΚΡΙΔΑΚΗΣ Ι. : Κεραμεία Χίου: Ένα τοπίο παγκόσμιας σπουδαιότητας κινδυνεύει, 3/8/2015, http://yiannismakridakis.gr/?p=7031
17 Το από 12/8/2015 μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου του Καθηγητή και Διευθυντή του Εργαστηρίου Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γεώργιου Κουφού.

Συζήτηση2 Σχόλια

  1. σιδερής Λοϊζος

    Συγχαρητήρια

    πολύ ωραίο κείμενο.
    Με σοκάρει, πείτε με αφελή, πείτε με ότι θέλετε, η καταγγελία πως γίνονται ανασκαφές από ιδιώτες «και το ξέρουν όλοι».
    Θα μου πείτε όλες οι σωστικές ανασκαφές γίνονται εδώ και χρόνια με χρήματα ιδιωτών και όχι του αρμόδιου υπουργείου.
    Από το 2002 ποιές ήταν οι παρεμβάσεις της τοπικής μας κοινωνίας μετά την πρόταση του κ. Τσελεπίδη?
    Καμία. Γιατί είναι ωραίο να στήνονται μουσεία αλλά η πράξη δείχνει πως κανείς δεν θέλει να υποστηρίξει τέτοιες προτάσεις.
    Εκτός από τον Φιλοτεχνικό δεν είδα το ΙΓΜΕ να οργανώσει μια ημερίδα για το θέμα, η Αρχαιολογία ή κάποιος φορέας που προάγει τον πολιτισμό αυτού του τόπου.

    Και πάλι μπράβο Σιδερή

    Σιδερής Λοϊζος

  2. ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΡΙΤΟΣ

    Εξαιρετικό το άρθρο του κυρίου Τσούρου.
    Επιτρέψτε μου να προσθέσω μια πληροφορία: Το υλικό που συλλέχθηκε από τον καθηγητή Παρασκευαΐδη το 1940, μεταφέρθηκε και φυλάχθηκε προσωρινά στην Ακαδημία του Μονάχου. Δυστυχώς τα απολιθώματα αυτά χάθηκαν οριστικά μετά το βομβαρδισμό της Ακαδημίας.
    (Χιακή Επιθεώρηση 1968 «Η Επιστημονική έρευνα στην Ελλάδα και η προπικερμική πανίδα της Χίου». Ηλία Παρασκευαΐδη Γεωλόγου καθηγητού Αν. Γεωπωνικής Σχολής Αθηνών).

Άφησε σχόλιο