E.L.Doctorow: Η Στρατιά, Εκδόσεις Πόλις 2010
«Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι είμαστε μια μη ανθρώπινη μορφή ζωής. Φαντάσου ένα πελώριο αρθρωτό σώμα, που για να κινηθεί συστέλλεται και διαστέλλεται με ρυθμό είκοσι ή εικοσιπέντε χιλιομέτρων τη μέρα, ένα πλάσμα μήκους τριάντα χιλιομέτρων. Το σχήμα του είναι σωληνοειδές και τα πλοκάμια του απλώνονται στους δρόμους και τις γέφυρες που διασχίζει. Οι έφιπποι άντρες του λειτουργούν δίκην αισθητήρων. Καταναλώνει τα πάντα στο διάβα του. Είναι ένας θεόρατος οργανισμός αυτός ο στρατός, με μικρό εγκέφαλο, δηλαδή τον στρατηγό Σέρμαν, τον οποίο δεν έχω δει ποτέ μου.… Και καθένας από μας –εξήντα χιλιάδες συνολικά- δεν έχει ταυτότητα παρά μόνο ως κύτταρο στον οργανισμό αυτού του γιγάντιου πλάσματος, που μοναδική του λειτουργία είναι να προχωρά μπροστά και να αναλώνει ότι συναντά.»
E.L.Doctorow: Η Στρατιά
Ένα μυθιστόρημα ποταμός, με κεντρικούς ήρωες, δεκάδες φιγούρες σε δεύτερους ρόλους, μικρές ιστορίες που συγκλίνουν στην κοίτη της κεντρικής ιστορίας, ιστορικά γεγονότα με έναν συλλογικό, τεράστιο, απρόσωπο πρωταγωνιστή. Αυτή είναι «Η Στρατιά» (αγγλικός τίτλος: The March) του Edgar Lawrence Doctorow.
Μυθιστόρημα που εγγράφεται στη μεγάλη παράδοση του αμερικανικού ιστορικού αφηγήματος, αλλά προσεγγίζει σε θεματικές και στον προβληματισμό το αρχετυπικό ιστορικό μυθιστόρημα που δεν είναι τίποτα λιγότερο από το «Πόλεμος και Ειρήνη».
Είναι γνωστή η άγνοιά μας για γεγονότα και περιστατικά της Ιστορίας των Ηνωμένων Πολιτειών, ανάμεσα τους και τον Εμφύλιο Πόλεμο, τον πρώτο πόλεμο της βιομηχανικής εποχής με τα αναμενόμενα επακόλουθα σε απώλειες ανθρώπινων ζωών και υλικές καταστροφές. Ας μας επιτραπεί συνεπώς μια μικρή ιστορική υποσημείωση.
Η εκστρατεία του στρατηγού της Ένωσης (των «Βορείων» όπως έχουμε συνηθίσει να τους αποκαλούμε) Σέρμαν στο Νότο (Τζόρτζια, Νότια και Βόρεια Καρολίνα) το 1864-65, αποσκοπούσε όχι μόνο να κάμψει τη στρατιωτική ισχύ της Συνομοσπονδίας (των «Νοτίων»), αλλά και να καταρρακώσει το ηθικό του άμαχου πληθυσμού καταστρέφοντας όλες τις παραγωγικές υποδομές της περιοχής. Έτσι η Στρατιά του Σέρμαν, δύναμης 62.000 ανδρών, είναι μια μηχανή καταστροφής και λεηλασίας, ωθώντας σε ακραία όρια πρακτικές καταλήστευσης, πυρπολήσεων, μαζικών εκτελέσεων. Η Στρατιά πυρπολεί φυτείες, ισοπεδώνει πόλεις, πυρπολεί κτίρια, συγκεντρώνει τα γεννήματα της γης και δεν σταματάει να προχωράει.
Και την ίδια στιγμή η Στρατιά απελευθερώνει τους μαύρους σκλάβους, τους οποίους σχεδόν «ρυμουλκεί» πίσω της, αφού πρώτα έχει καταστρέψει το σύνολο των πόρων επιβίωσής τους.
Αυτή είναι μια ακόμα θεματική που ο Doctorow χειρίζεται σε βάθος. Η αιφνίδια προσφορά ελευθερίας, σε ανθρώπους που την προσδοκούν αλλά ποτέ δεν είχαν ζήσει ελεύθεροι. Τα διλήμματα, τα ερωτήματα, τα αδιέξοδα που συνοδεύουν αυτή τη βίαιη απελευθέρωση. Εμβληματική φιγούρα φορέας αυτών των διλημμάτων η απελεύθερη έφηβη σκλάβα Πέρλ. Να μείνει με τους δικούς της ανθρώπους; Ή να προσκολληθεί στη στρατιά των λευκών απελευθερωτών της;
Αντίστοιχοι είναι οι προβληματισμοί που μπαίνουν από την ίδια την εξέλιξη της γραφής σε σχέση με τη βία και τη βαρβαρότητα. Η βία είναι μέρος μιας μηχανής αυτοσυντήρησης, είναι όμως απολύτως εθιστική και καταλήγει να γίνεται αυτοσκοπός στα τελευταία στάδια της εκστρατείας. Και δεν αναφερόμαστε στις πολεμικές συγκρούσεις (όπου είναι σαφώς αναμενόμενο), όσο στα υπόλοιπα, τα «νεκρά» διαστήματα της εκστρατείας: στις πορείες, στις λεηλασίες, στις καταστροφές μέσα στις πόλεις. Η βία λοιπόν είναι αυτό που «τρέφει» τη στρατιά, όχι μόνο με υλικούς, αντικειμενικούς όρους, αλλά και με όρους ψυχολογικούς (που εξασφαλίζουν τη συνέχιση των επιχειρήσεων από πλευράς των εμπολέμων) αλλά και συμβολικούς (η κατατρομοκράτηση του αντιπάλου ως αναγκαίος όρος για την ολοκληρωτική του εκμηδένιση).
Αφήσαμε για το τέλος τη σχέσης του συγκεκριμένου Μυθιστορήματος με την –επίσημη ή όχι- Ιστορία. Όπως σημειώνει η Ανδριάννα Καλφοπούλου στον εξαιρετικά διαφωτιστικό πρόλογο στην ελληνική έκδοση «…[ο Doctorow] προβάλλει την Ιστορία ως απρόβλεπτη και ζωντανή παρά ως στατική και παγιωμένη, και πάντα δίνοντας μας αφορμή για διαρκείς επανεκτιμήσεις». Ή ακόμα καλύτερα όπως ο ίδιος ο συγγραφέας το διατυπώνει σε δοκίμιο του με τίτλο “False Documents”: «… ίσως η Ιστορία ανήκει περισσότερο στους μυθιστοριογράφους και τους ποιητές παρά στους κοινωνικούς επιστήμονες. Τουλάχιστον εμείς παραδεχόμαστε ότι λέμε ψέματα». Παρενθετικά μόνο ας σημειώσουμε ότι «Η Στρατιά» γράφτηκε μετά την 11η Σεπτεμβρίου και την πολεμική εμπλοκή των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ. Σε ένα βαθμό που θα κρίνει ο αναγνώστης, το βιβλίο απηχεί έναν προβληματισμό τόσο για τη βία, όσο και για το ψεύδος και τη χρήση του τόσο στην πολιτική όσο και στην «κατασκευή» της Ιστορίας.
Συμπερασματικά «Η Στρατιά», είναι ένα μεγάλο βιβλίο. Χωρίς να βαραίνει υπέρμετρα από τους ευρύτερους προβληματισμούς του, αλλά και χωρίς παραχωρήσεις σε αφηγηματικές ευκολίες, προσφέρει και απόλαυση και εγρήγορση. Και αυτό είναι ένα σημαντικό επίτευγμα.
