Το αρχαιότερο έντυπο βιβλίο της Βιβλιοθήκης Χίου «Α. Κοραής»
του Δρ. Ανδρέα Φρ. Μιχαηλίδη
Ο Αύλος Κορνήλιος Κέλσος (Aulus ή Aurelius Cornelius Celsus) υπήρξε ένας μεγάλος Λατίνος συγγραφέας και βαθύς μελετητής της αρχαίας ελληνικής ιατρικής. Αν και δεν μας έχουν παραδοθεί ακριβείς βιογραφικές πληροφορίες, πιστεύεται ότι γεννήθηκε περίπου το 25 π.Χ., κάπου στη Μεσογειακή ακτή της Γαλλίας, στα χρόνια του αυτοκράτορα της Ρώμης Τιβέριου. Πιστεύεται ότι πέθανε στη Ρώμη περίπου το 50 μ.Χ.
Αν και δεν ήταν ιατρός, μέσα από τα κείμενά του διακρίνεται ένας καλός γνώστης της Ιατρικής. Το γεγονός αυτό ίσως να οφείλεται στην συνήθεια των Ρωμαίων της εποχής να θεωρούν απαραίτητο στοιχείο της μόρφωσής τους και την μελέτη της Ιατρικής. Οι λεπτομερείς παρατηρήσεις του πάνω σε ιατρικά ζητήματα έκαναν μάλιστα κάποιους να υποστηρίζουν ότι ίσως σπούδασε Ιατρική, την οποία όμως ποτέ δεν την άσκησε ¹.
Ο Κέλσος υπήρξε σπουδαίος ιατρικός συγγραφέας. Κορυφαίο έργο του είναι το De Medicina (Περί Ιατρικής). Είναι το μοναδικό έργο του, το οποίο διασώθηκε, μια και το άλλο γνωστό του έργο De artibus (Περί τεχνών), ένα είδος εγκυκλοπαιδείας της εποχής, δεν σώζεται στις μέρες μας. Έχει διατυπωθεί μάλιστα και η άποψη ότι, το βιβλίο De Medicina είναι σπάραγμα του εκτενέστερου και χαμένου έργου του De artibus. Ο Κέλσος φαίνεται ότι ήταν βαθύς γνώστης της ιπποκρατικής διδασκαλίας, την οποία αποπνέει η ύλη του βιβλίου του ². Παράλληλα περιέλαβε σε αυτό τις απόψεις τις οποίες πρέσβευε η ιατρική Σχολή της Αλεξάνδρειας, άλλα και η σύγχρονή του ρωμαϊκή Ιατρική γενικότερα ³. Πιστεύεται ότι το έργο αυτό γράφτηκε επί αυτοκράτορα Τιβέριου (25-35 μ. Χ.) 4. Με το έργο του αυτό ο Κέλσος μας παρέδωσε μια πλήρη εικόνα της ιατρικής σκέψης της εποχής του.
Ολόκληρη η ύλη του βιβλίου De Medicina είναι χωρισμένη σε οκτώ βιβλία, ενώ κάθε βιβλίο με τη σειρά του είναι χωρισμένο σε κεφάλαια και παραγράφους.
Στο πρώτο βιβλίο γίνεται ανασκόπηση της ιστορίας της ιατρικής μέχρις της εποχής του συγγραφέα. Στο δεύτερο βιβλίο περιγράφονται τα σημεία των διαφόρων νοσημάτων, η αιτιολογία τους η πρόγνωση όσον αφορά στην πορεία τους και τέλος οι θεραπευτικές πρακτικές της εποχής (φλεβοτομίες, βεντούζες, υποκλισμοί, χορήγηση καθαρτικών κ.α.). Δίνονται επίσης υγιεινοδιαιτητικές οδηγίες. Το τρίτο βιβλίο είναι ένα είδος Παθολογίας και Θεραπευτικής της εποχής. Σε αυτό αναφέρονται διάφορες παθολογικές καταστάσεις όπως ο πυρετός, ο λήθαργος, ο ύδρωπας, η επιληψία, ο ίκτερος κ.α. Στο τέταρτο βιβλίο γίνεται η παράθεση της τοπογραφίας των διαφόρων οργάνων και δίνονται οδηγίες προς τους αναρρωνύοντες. Στο πέμπτο βιβλίο καταγράφονται οι γνώσεις της φαρμακολογίας της εποχής. Αναφέρονται οι διάφορες φαρμακοτεχνικές μορφές όπως καταπότια, έμπλαστρα κ.α., καθώς και ο τρόπος αντιμετώπισης διαφόρων παθολογικών καταστάσεων (ερυσίπελας, συρίγγιο, αιμορραγία, γάγγραινα κ.α.). Στο έκτο βιβλίο αναφέρονται οι θεραπευτικές μέθοδοι για την αντιμετώπιση παθήσεων των οφθαλμών, των ώτων, των οδόντων, των γεννητικών οργάνων κ.α. Το έβδομο βιβλίο είναι ένα είδος εγχειριδίου Χειρουργικής, στο οποίο περιγράφονται οι δεξιότητες του άριστου χειρουργού, ενώ αναφέρονται οι κυριότερες χειρουργικές πράξεις για την αντιμετώπιση διαστρεμμάτων, τραυμάτων πολέμου, ακρωτηριασμού άκρων κ.α. Τέλος στο όγδοο βιβλίο δίνονται πληροφορίες για τη μορφή και τη θέση των διαφόρων οστών του σώματος, αλλά και οι περί ορθοπεδικής γνώσεις της εποχής.
Η σπουδαιότητα του έργου αυτού του Κέλσου είναι μεγάλη. Στην ουσία αποτελεί το μόνο γραπτό κείμενο το οποίο καταγράφει την πορεία της ιατρικής τέχνης από την ιπποκρατική εποχή, μέχρι τους χρόνους του συγγραφέα. Με το βιβλίο του αυτό ο Κέλσος συνδέθηκε στενά με τομείς της ιατρικής επιστήμης μέχρι σήμερα: Κλασσική παραμένει η περιγραφή των τεσσάρων σημείων της φλεγμονής (rubor, calor, tumor, dolor), τα οποία αναφέρονται μέχρι τις μέρες μας ως «Κελσιανά σημεία», η πρώτη περιγραφή της λιθοτομής για την αντιμετώπιση της λιθίασης της ουροδόχου κύστης 5, η οποία καθιερώθηκε ως «μέθοδος του Κέλσου», όπως επίσης και η περιγραφή της τριχοφυτικής δερματοπάθειας, η οποία αναφέρεται ως «κηρίο του Κέλσου». Συνδέθηκε επίσης με την περιγραφή της χρήσης των οπιοειδών ως αναλγητικών, της περιγραφής της χειρουργικής αντιμετώπισης του καταρράκτη 6, της ανάταξης των καταγμάτων 7, της περιγραφής των διαφόρων μορφών κήλης, καθώς και της χειρουργικής αποκατάστασής τους 8 κ.α.
Κατά τη διάρκεια της ζωής του όμως ο Κέλσος δεν έτυχε αναγνώρισης ως επιστήμονας ή συγγραφέας. Μόλις περί το 1426, ο Πάπας Νικόλαος ο 5ος (1397-1455) ανακάλυψε στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού το τμήμα του ιατρικού έργου του. Η πρώτη έκδοση του έργου υπό τη μορφή αυτοτελούς βιβλίου έγινε το 1478 στη Φλωρεντία 9. Ήταν το πρώτο ιατρικό κείμενο το οποίο εκδόθηκε σε βιβλίο μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο. Έκτοτε το βιβλίο αυτό υπήρξε ιδιαίτερα δημοφιλές, γι αυτό και επανεκδόθηκε πολλές φορές, μεταφράστηκε 10 δε και υπομνηματίστηκε από σπουδαίους συγγραφείς 11.
Στη Βιβλιοθήκη Χίου «Α. Κοραής» φυλάσσεται αντίτυπο του βιβλίου De Medicina. Το συγκεκριμένο βιβλίο έχει εκδοθεί στη Βενετία το 1493 και θεωρείται το παλαιότερο έντυπο βιβλίο που διαθέτει η συγκεκριμένη Βιβλιοθήκη.
Πρόκειται για αντίτυπο της τρίτης κατά σειρά έκδοσης του συγκεκριμένου βιβλίου. Εκτός της πρώτης, την οποία προαναφέραμε, είχε προηγηθεί και η έκδοση του 1481 12.
Στο εξώφυλλο έχει χειρόγραφη καταγραφή του τίτλου: Cornelii Celsi/ de Medicinǎ/ Libri octo 1493. H λέξη Celsi είναι διορθωμένη, ενώ έχει διαγραφεί η αρχική λάθος εγγεγραμμένη. Η αρίθμηση των φύλλων ii και iii γίνεται κάτω δεξιά, διακόπτεται στα φύλλα iv, v και vi, ενώ από το φύλλο vii και μέχρι το τελευταίο φύλλο του βιβλίου (lix), αυτή γίνεται πάνω και δεξιά. Η παράθεση των περιεχομένων (Τabula) αρχίζει από το φύλλο lvii.
Στο τελευταίο φύλλο του βιβλίου, στο τέλος του κειμένου, δίνονται τα στοιχεία της έκδοσής του: Cornelii celsi de medicina Finic. Impressor Ioannes rubeus Vercellensis suit die viii,/ mensis Iulii M.cccc.xciii. Venetiis.
Γλώσσα του βιβλίου είναι τα λατινικά, ενώ οι διαστάσεις του είναι 31,3 Χ 21,7 cm.
Το βιβλίο βρίσκεται σε καλή σχετικά κατάσταση. Είναι δεμένο μεταγενέστερα με χαρτόνι χρώματος καφέ, σε δεύτερη χρήση, πιθανά από εμπορικό κατάστιχο κίνησης εμπορευμάτων, γραμμένο στη γαλλική. Στην εσωτερική σελίδα του εξωφύλλου, στη στήλη των ημερομηνιών του κατάστιχου, υπάρχει η καταγραφή της ημερομηνίας 3 Οκτωβρίου 1752. Το δέσιμο είναι μερικά κατεστραμμένο, με συνέπεια τα αρχικά φύλλα να είναι λυτά. Τα φύλλα του βιβλίου είναι ελαφρά οξειδωμένα, σε κάποια υπάρχουν λεκέδες από μελάνι (φύλλα Iviii, Iix, Ivii), σε άλλα από κερί (φύλλο viii), ενώ κάποια είναι σιτόβροτα. Από το βιβλίο λείπει το φύλλο με τη σελίδα τίτλου.
Tο βιβλίο φέρει παρασελίδιες σημειώσεις στα φύλλα: iv, v, vi, vii, viii. Στην υποσημείωση της δεύτερης σελίδας του φύλλου vi 13 γίνεται αναφορά στον Ιπποκράτη. Η υποσημείωση γίνεται στο κείμενο στο κάτω μέρος της σελίδας, με την υπογράμμιση της φράσης Proprie ét dé tietium….
Οι υποσημειώσεις της πρώτης σελίδας του φύλλου vii, στα ελληνικά, είναι και οι εκτενέστερες. Είναι σημειωμένες στο τέλος του 2ου βιβλίου του 2ου κεφαλαίου, στο τέλος της 2ης παραγράφου. Στο σημείο αυτό ο Κέλσος περιγράφει την εικόνα της κοιλίας σε σχέση με την εντερική λειτουργία και τη διατροφή. Αναφέρεται επίσης την παρουσία ελμίνθων στα κόπρανα και την εικόνα που παρουσιάζει η κοιλία του ασθενούς. Οι υποσημειώσεις του φύλλου αυτού αποτελούνται από δύο παραπομπές (α) και (β) 14. Στην πρώτη (α) υποσημείωση αναφέρεται στην ευεργετική σημασία που έχει η αποβολή των ελμύνθων από τα κόπρανα των ασθενών. Στη δεύτερη (β) υποσημείωση σχολιάζεται η εμφάνιση βορβορυγμών του εντέρου του ασθενούς και η σχέση τους με την υποχώρηση του κοιλιακού νοσήματος. Στη συνέχεια παρατίθενται αναφορές στο έργο του Anuce Foёs 15.
Οι δύο υποσημειώσεις της 2ης σελίδας του φύλλου viii (α) και (β) είναι και αυτές παραπομπές στον Foёs 16.
Στα φύλα iv και v έχουν καταγραφεί ολιγογράμματες δυσνόητες σημειώσεις.
Με βάση τις παρατηρήσεις αυτές, μπορούμε να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με τον κάτοχο του βιβλίου αυτού.
Κύριο στοιχείο προς αξιολόγηση είναι ο γραφικός χαρακτήρας του συγγραφέα των παρασελίδιων σημειώσεων του βιβλίου. Εύκολα μπορεί κανείς να αναγνωρίσει το χαρακτηριστικό γραφικό χαρακτήρα του Αδαμαντίου Κοραή 17 και τη γνωστή συνήθειά του να υπομνηματίζει τα βιβλία του με συγκεκριμένο τρόπο. Η αρίθμηση των υποσημειώσεων γίνεται από τον Κοραή ανά σελίδα, με γράμματα σε παρένθεση: (α), (β), (γ) …. 18, όπως ακριβώς και στο συγκεκριμένο βιβλίο του Κέλσου.
Αλλά και οι συχνές παραπομπές στον A. Foёs θα πρέπει να συσχετιστούν με τη γνωστή εμβριθή μελέτη του συγκεκριμένου συγγραφέα από τον Κοραή 19. Άλλωστε η έκδοση του έργου του Περί αέρων, υδάτων και τόπων 20, για την οποία ο Κοραής εργάστηκε πάνω από δέκα χρόνια 21, έγινε από το κείμενο της έκδοσης του A. Foёs 22. Στα προλεγόμενα μάλιστα του βιβλίου του αυτού ο Κοραής κάνει σαφή αναφορά στον Κέλσο και στο προοίμιο του 1ου βιβλίου του 23, απόδειξη ότι ο Κοραής ανέτρεξε στον Κέλσο.
Το βιβλίο αυτό του Κέλσου, αναφέρεται και στον Κατάλογο των βιβλίων της Βιβλιοθήκης τον οποίο συνέταξε ο Νικόλαος Γ. Πολίτης το 1871 και δημοσίευσε τον επόμενο χρόνο 24. Το στοιχείο αυτό πιστοποιεί την ύπαρξη του βιβλίου στη Βιβλιοθήκη της Χίου προ του 1871 και αποκλείει την περίπτωση μεταγενέστερης δωρεάς.
Με βάση τα παραπάνω στοιχεία μπορούμε με ασφάλεια να συμπεράνουμε ότι κάτοχος και δωρητής του αρχαιότερου βιβλίου των συλλογών της Βιβλιοθήκης Χίου είναι ο Αδαμάντιος Κοραής. Είναι πιθανό μάλιστα το συγκεκριμένο βιβλίο να το χρησιμοποίησε για την κριτική έκδοση του Περί αέρων, υδάτων και τόπων.
Τα στοιχεία αυτά καθιστούν το αντίτυπο της Βιβλιοθήκης Χίου μοναδικό. Πρόκειται για μια ακόμη ανεκτίμητη δωρεά του Αδαμαντίου Κοραή στην αγαπημένη του πατρίδα τη Χίο.
- ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
- 1 Spencer W., Celsus’ De Medicina – A Learned and Experienced Practitioner upon what the art of Medicine could then Accomplished, Proc R Soc Med 1926; 19 (sect. Hist. Med.): 139.
2 Pardon M., Celsus and the Hippocratic Corpus: the originality of a “plagiarist”, Stud Anc Med. 2005; 31: 403-411.
3 Puigbo J., Aulus Cornelius Celsus (25 a.C. – 50 d.C.) “De medicina”, Gac Med Caracas 2002; 110(4): 539.
4 Κούζης Αρ., λήμμα Κέλσος Αύλος Κορνήλιος στο Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία, Εκδ. Οργ. «Ο Φοίνιξ», Αθήναι, Τ. 14ος, σσ. 194.
5 Androutsos G., L’urologie dans l’oeuvre De re Medica d’Aulus-Cornelius Celsus (1er sicle après J.C.), Prog Urol 2005; 15: 344-352.
6 Bieganowski L., Ophthalmic aspects in Celsus’ work De medicina libri octo, Klin. Oczna 2004; 106 (3): 376-81.
7 Piperno D., Surgery in De Medicina of Celsus, Ann Chir 1998; 52 (6): 568-70.
8 Papavramidou NS., Christopoulou – Aletras H., Treatment of “hernia” in the writings of Celsus (first century AD), World J Surg 2005; 29(10): 1343-7.
9 Cornelii Celsi De Medicina Liber Finit Florentiae A Nicolao Impressus Anno Salutis MCCCCLXXVIII [Bull Med Libr Assoc 1913 (July); 3(1): 1].
10 Στα αγγλικά μεταφράστηκε αρχικά από τον J. Grieve το 1756 και τo 1938 από τον W. G. Spencer.
11 Ενδεικτικά αναφέρουμε: Darembrg C., A Cornelii Celsi de Medicina libri Octo, Lipsiae 1859 επίσης Marx F., Corpus Medicorum Latinorum – A Cornelii Celsi quae supersunt, Lipsiae et Berolini 1915 επίσης Del Lungo A., Della Medicina – Libri Otto di Aulo Cornelio Celso, Volgaizzamento 1904 επίσης Serra F., Auli Corneli Celsi de Medicina, Pisa 1976 – 77 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης – Κεντρική Βιβλιοθήκη, Κατάλογος Βιβλίων Ιατρικής περιόδου 1525 – 1900, σ. 67.
12 impr. Mediolani./ Leonardum Pachel & Viderichum Scinczenrelor.
13 (α) Hippocr Aph. III. 25.
14 (α) επιτήδειον δε και/ έλμινθας στρογγύλας/ διεξιέναι μετά τού δια-/ χωρίσματος, προς κρί-/ σιν ιούσης τής νόσου/ p. 40, g.
(β) τους δε εκ των/ υποχονδρίων τε πόνους και/ κυρτώματα, ήν ….. νεαρά/ και μη ξών (;) φλεγμονή,/ λύει βορβορυγμός. εγ-/ γενόμενος εν τω υποχον-/ δρίω· και μάλιστα μεν/ διεξιόν συν κόπρω τε/ και ούρω και φύση,/ ην δε μη και αυτός/ διαπαιρεωθείς, ωφε-/ λέει· ωφελέει δε και/ υποκαταβάς εις τα/ κάτω χωρία, p. 40,/ et 25. et p. 164. E./ cum not. Foës.
15 Ο Anuce Foёs (1528-1596) υπήρξε Γάλλος ιατρός και λόγιος. Σπούδασε Ιατρική στο Παρίσι, την οποία άσκησε στην γενέθλια πόλη του Metz. Ασχολήθηκε με πολυετείς μελέτες του ιπποκρατικού έργου [Park R., An Epitome of the History of Medicine, Philadelphia 1897, σ. 103].
16 (α) Foës p. 39,3. (β) Foës 40, 69.
17 Γραφή καλλιγραφική, στρόγγυλα γράμματα, με ελαφρά πλάγια κλίση.
18 Πρβλ. Σημειώσεις στο Oeconomia Hippocratis, Alphabeti Serie Distincta. In Qua Dictionum Apud Hippocratem omnium, praesertim obscuriorum, vsus explicatur, es velut ex amplibimo penudepromitur:ita ut Lexicon Hippocrateum meritodicipovit. Anutio Fesio Mediometrico Medico, Autore. Francofurdi, Apud Andreae Wecheli heredes, Claudium Marnium, & Io. Aubrium, Anno S. MDLXXXVIII. Cum Priuilegio S. Caesareae Maiestatis., σσ. 172,173 (αντίτυπο Βιβλιοθήκης Χίου «Α. Κοραής», αρ. Κατ. 5625).
19 Θερειανός Δ., Αδαμάντιος Κοραής, Εν Τεργέστη 1889, Τ. 1ος, σ. 284.
20 Ιπποκράτους περί αέρων, υδάτων, τόπων. Traite D’Hippocrate Des Aires, Des Eaux et Des Lieux; Traduction Nouvelle, Avec le texte grec collationné sur deux manuscrits, des notes critiques, historiques & médicales, un discours préliminaire, un tableau comparatif des anciens & modernes, une carte géographique, & les index nécessaires. Par Coray, Docteur en Médecine de la ci-devant Faculté de Montpellier. Tome Premier. – Tome Second. A Paris, De L’Imprimerie De Baudelot et Eberhart. L’An IX. (1800). Την έκδοση αυτή ακολούθησε νεότερη το 1816.
21 Θερειανός Δ., Αδαμάντιος Κοραής, Εν Τεργέστη 1890, Τ. 1ος, σσ. 272 κ.ε.
22 Καββάδας Στ., Τα ιατρικά βιβλία του Κοραή με αυτογράφους σημειώσεις αυτού, Ακαδημαϊκή Ιατρική (1970), σ. 23.
23 Ιπποκράτους το περί αέρων, υδάτων, τόπων, Δεύτερον εκδοθέν μετά της Γαλλικής μεταφράσεως· ώ προσετέθη εκ του αυτού Ιπποκράτης και ο Νόμος, Μετά της Γαλλικής μεταφράσεως· και το του Γαληνού ότι άριστος ιατρός, και φιλόσοφος, Εν Παρισίοις, Εκ της Τυπογραφίας Ι. Μ. Εβεράρτου, 1816, σ. ιή.
24 Κατάλογος της Βιβλιοθήκης των εν Χίω Σχολίων, Αθήνησι, τύπ.. Α. Κορομηλά 1872, σ. 420. Ο Κατάλογος αυτός βέβαια εκδόθηκε μόνον ως τυπογραφικά δοκίμια.
