του Βαγγέλη Χαρίτου
Τα Ψαρά ήταν από την αρχαιότητα γνωστά ως σταθμός του θαλασσίου δρόμου που οδηγούσε από την ηπειρωτική Ελλάδα προς την Τρωάδα και τα στενά του Ελλησπόντου. Μνεία της θαλασσινής αυτής οδού γίνεται στην Οδύσσεια του Ομήρου, όταν οι Αχαιοί μελετούσαν τον τρόπο επιστροφής από την Τροία:
Και λίγο αργότερά μας \ να κι ο Μενέλαος ο ξανθός προφταίνει προς τη Λέσβο \ εκεί που μελετούσαμε το μακρινό ταξίδι \ αν παραπάνω από τη Χιό τη βράχινη θα βγούμε \ προς την Ψυριά από τα ζερβά ετούτη αφήνοντάς την \ ή κάτω προς τον Μίμαντα τον ανεμοδαρμένο.
Οδύσεια Ραψωδία γ στιχ 167-170
Μετάφραση Αργύρη Εφταλιώτη
Στο μέσον σχεδόν του ανοιχτού όρμου που χαρακτηρίζει τη δυτική ακτή του νησιού, στη περιοχή Αρχοντίκι βρίσκεται, ο μοναδικός επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος. Ο εντοπισμός του απέδειξε τη σημασία του νησιού ως σταθμός στους θαλάσσιους δρόμους την εποχή του χαλκού, μεταξύ των δυο ακτών του Αιγαίου. Πρώτη αναφορά για το χώρο έχουμε το 1916. Τέσσερα μόλις χρόνια από την απελευθέρωση των νησιών, οι “Νέες Χώρες” αποτελούν ακόμα terra incognita για την αρχαιολογική υπηρεσία, αν και έχουν αρχίσει οι πρώτες έρευνες στα μεγαλύτερα νησιά. Το Αρχοντίκι των Ψαρών γίνεται γνωστό στις αρμόδιες υπηρεσίες από την αναφορά του σταθμάρχη χωροφυλακής των Ψαρών Β. Κακαδιά στις 29 Μαΐου 1916: “Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω υμίν ότι περιπολών εν τη θέσει Αρχοντίκι Π(αλαιών) Ψαρών και έναντι της νησίδος Δασκαλιό, ανακάλυψα παρά την παραλία τάφους αρχαιοτάτης εποχής, ως τούτο συμπεραίνω από το όλον κατασκεύασμα και ιδιαιτέρως εκ της ακανονίστου και μονολίθου πλακός της στεγαζούσης τούτους. Περί του προκειμένου ελήφθησαν τα δέοντα μέτρα προς φρούρησιν αυτών». Η προστασία των αρχαιοτήτων ανατέθηκε με εντολή του Υπουργού Παιδείας Α. Μιχελιδάκη στην αστυνομική διεύθυνση Χίου. Το ενδιαφέρον της Πολιτείας για το Αρχοντίκι και γενικότερα για τις αρχαιότητες των Ψαρών παρέμεινε αδρανές μέχρι το 1960, όταν ο τότε έφορος Σεραφείμ Χαριτωνίδης πραγματοποίησε περιορισμένη επιφανειακή έρευνα στο χώρο. Το καλοκαίρι του 1983 ξεκινά η πρώτη ανασκαφική έρευνα με επικεφαλής τον αρχαιολόγο Άρη Τσαραβόπουλο και ομάδα αρχαιολόγων που συνεχίστηκαν μέχρι το 1986 και επαναλήφθηκαν από το 1997 έως το 1999 από τη Λίλιαν Αχειλαρά. Οι ανασκαφικές εργασίες συνεχίστηκαν έως το 2001, ενώ από το 2002 έως το 2008 πραγματοποιήθηκαν εργασίες ανλαδειξης του χώρου.
Το Αρχοντίκι είναι μια μικρή παραλιακή πεδιάδα που καλύπτει έκταη 1,5 χλμ περίπου. Στη ξηρά και σε μικρό βάθος υπάρχουν επαρκείς ποσότητες νερού, απαραίτητες για τη δημιουργία ανθρώπινης εγκατάστασης. Απέναντι βρίσκεται η βραχονησίδα Δασκαλειό που στα αρχαία χρόνια ήταν ενωμένη με την ξηρά, σχηματίζοντας ένα μικρό λιμάνι. Ο αρχαιολογικός χώρος αποτελείται από το νεκροταφείο και τον οικισμό, που τμήματά τους (κυρίως του οικισμού) βρίσκονται κάτω από τη θάλασσα λόγω των έντονων καθιζήσεων που παρουσιάζει το νησί. Ο χώρος του Αρχοντικίου φαίνεται ότι κατοικήθηκε για πρώτη φορά στη στροφή της Νεολιθικής προς την Πρώιμη εποχή του Χαλκού, και σε όλη τη διάρκεια της 3ης χιλιετίας π.Χ, υπήρχε εδώ μια μικρή εγκατάσταση. Σπίτια δε βρέθηκαν, μονάχα τάφοι: λακκοειδείς, κιβωτιόσχημοι ή εγχυτρισμοί. Η μεγάλη ακμή ήρθε στην ύστερη εποχή του Χαλκού, όταν οι Μυκηναίοι ίδρυσαν ένα πλούσιο εμπορικό σταθμό με λιθόκτιστα σπίτια οργανωμένα σε δυο “γειτονιές”. Κατά μήκος της ακτής όπου βρίσκονταν οι τάφοι της πρώιμης Χαλκοκρατίας και σε μεγάλη έκταση στα βορειοανατολικά, δημιουργήθηκε μια μεγάλη νεκρόπολη. Οι τάφοι χρησιμοποιήθηκαν κατά κανόνα για περισσότερες από μια ταφές και ήταν κυρίως κιβωτιόσχημοι. Στη νεκρόπολη υπάρχει κι ένας μοναδικός θολωτός.
Τα σπίτια της ύστερης εποχής του χαλκού ήταν ευρύχωρα λιθόκτιστα, με πολλά δωμάτια, στεγασμένα με επίπεδες στέγες, κατασκευασμένες με ξύλινα δοκάρια, που καλύπτονταν με κλαδιά, καλάμια και λάσπη. Το δάπεδο ήταν κατασκευασμένο με θαλάσσια βότσαλα. Οι ασχολίες των κατοίκων, σύμφωνα με τα ευρήματα ήταν η καλλιέργεια της γής, το άλεσμα των δημητριακών, η αλιεία,η υφαντική και η κατεργασία δερμάτων. Εντοπίστηκαν και σκεύη για το μαγείρεμα, καθώς και κλίβανοι για το ψήσιμο των αγγείων και μήτρες για την κατασκευή χάλκινων αντικειμένων. Ο οικισμός καταστράφηκε γύρω στα 1100 από σεισμό που τον ακολούθησε μεγάλη πυρκαγιά, αλλά το νεκροταφείο συνέχισε να χρησιμοποιείται σποραδικά ως το 10ο π. Χ. αιώνα. Η καταστροφή του οικισμού δεν οδήγησε στη λησμονιά το χώρο: Τον 8ο αιώνα δημιουργείται ένας βωμός (στον τύπο της εσχάρας) κοντά στο θολωτό τάφο και ένας αποθέτης. Έχουμε δηλαδή το φαινόμενο του αφηρωισμού του νεκρού του θολωτού τάφου ή των νεκρών του νεκροταφείου που συνοδεύεται με προσφορές και θυσίες, όπως δηλώνουν αναθηματικές επιγραφές σε αγγεία. Η λατρεία σταμάτησε στα χρόνια μετά την εκστρατεία των Αθηναίων στη Σικελία (413 π. Χ.) και την αποστασία της Χίου (412 π. Χ). Τα ευρήματα των ανασκαφών ήταν πολύ πλούσια: άφθονη κεραμεική διαφόρων τύπων (αμφορείς,αλάβαστρα, σκύφους, κύλικες) κοσμήματα από ημιπολύτιμους λίθους και χρυσό, χάλκινα εγχειρίδια, σφραγιδόλιθοι. Όλα αυτά ήταν εντόπιας κατασκευής αλλά και εισαγόμενα. Σύμφωνα με το σκελετικό υλικό, τα άτομα άνηκαν στο μεσογειακό τύπο και διατρέφονταν απ’ ότι παρήγαγε το νησί. Στον αποθέτη εντοπίστηκαν λίγα χάλκινα όπλα και μεγάλος αριθμός εισαγόμενων αγγείων διαφόρων τύπων και διακόσμου από τη γεωμετρική ως τη κλασική εποχή.
Οι εργασίες ανάδειξης του χώρου περιέλαβαν: τη προστασία του χώρου από τη θάλασσα, τη φύτευση του χώρου, την τοποθέτηση πληροφοριακού υλικού, δημιουργία πλατωμάτων θέασης και διαδρομές, τη κατασκευή βοηθητικού κτιρίου με χρήσεις εκδοτηρίου, κυλικείου, εποπτικών μέσων κλπ. Με εξαίρεση κάποια κεραμεικά αντικείμενα που παρέμειναν στο χώρο της ανασκαφής, τα κινητά αντικείμενα αφού εκτέθηκαν ως περιοδική έκθεση για αρκετά χρόνια στο αρχαιολογικό μουσείο Χίου, σήμερα φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό μουσείο Χίου. Δυστυχώς ο σπουδαίος αυτός πλούτος για το νησί των Ψαρών παραμένει μακριά από τον τόπο του, αφού δεν αποτελεί προτεραιότητα ούτε για το Ελληνικό κράτος, ούτε για την τοπική κοινωνία η δημιουργία ενός “Διαχρονικού μουσείου Ψαρών” ώστε να διαφυλαχτεί η πολιτιστική κληρονομιά του τόπου, καθώς και το νησί να αποκτήσει ένα σπουδαίο πόλο προσέλκυσης επισκεπτών.
Ευρήματα από το Αρχοντίκι, όπως είχαν εκτεθεί στο Αρχαιολογικό μουσείο Χίου
Βοηθήματα
- Βλαχόπουλος Ανδρέας (επιμ) Αρχαιολογία νησιά Αιγαίου (συλλογικό έργο) Εκδόσεις Μέλισσα Αθήνα 2005
- Μερούσης Νίκος Χίος φυσικό περιβάλλον & κατοίκηση από τη νεολιθική εποχή μέχρι το τέλος της αρχαιότητας. Εκδόσεις Πάπυρος
- Περιοδικό «7 Ημέρες» εφημερίδας «Καθημερινή» , «Τα ηρωικά Ψαρά» 27 Αυγούστου 1995
- Πληροφοριακό υλικό αρχαιολογικού χώρου Αρχοντίκι Ψαρών.
