γράφει ο Κώστας Ζαφείρης
Το παρθενικό βιβλίο του Μιχάλη Ανεζίρη, από τις Εκδόσεις Νησίδες,
παρουσιάστηκε την Δευτέρα 25 Ιουνίου 2018, στη Βιβλιοθήκη Κοραή
Με τον Μιχάλη Ανεζίρη γνωριστήκαμε δια μέσου των κειμένων μας. Αυτό δεν αποτελεί σχήμα λόγου αλλά κυριολεξία, αφού και οι δυο, όπως άλλωστε κι ο παρακαθήμενος Τέλης Τύμπας, γράφουμε στην τακτική στήλη της ιστοσελίδας Απλωταριά με τίτλο Δεύτερες Σκέψεις. Έχει μια ευθύτητα και μια ειλικρίνεια αυτού του είδους η γνωριμία. Επικοινωνείς με το δημόσιο λόγο του άλλου, χωρίς συμβάσεις και στρογγυλέματα. Επικοινωνείς με όσα ο άνθρωπος της γραφής επιλέγει να μοιραστεί μαζί σου και με τον κόσμο.
Ακόμα δημόσιος λόγος σημαίνει «παίρνω την ευθύνη». Καταθέτω την άποψη και τα επιχειρήματά μου και είμαι έτοιμος να δεχθώ τα βέλη της κριτικής. Αυτό φυσικά με μια προϋπόθεση: ότι στην τοποθέτησή μου είμαι καθαρός. Το λέω αυτό γιατί περισσεύουν σε δημόσιες τοποθετήσεις κάθε είδους οι λογικές των ίσων αποστάσεων, των διπλών νοημάτων κατά πώς μας βολεύει, της εξάλειψης των αιχμηρών σημείων. Αν από κάτι κινδυνεύει ο δημόσιος διάλογος, και σε τελική ανάλυση η δημοκρατία, δεν είναι μόνο το αυταρχικό φίμωμα, αλλά και η διαστροφή των εννοιών, η μετατροπή της σημασίας των λέξεων, λέξεις με αλλοιωμένο, στρεβλό περιεχόμενο.
Ο δημόσιος λόγος του Ανεζίρη λοιπόν διακρίνεται κατά την άποψή μου από τρία χαρακτηριστικά: το πρώτο είναι η τόλμη, ασχολείται και τοποθετείται καθαρά σε θεματικές δύσκολες, μπαίνει σε πεδία που εγκυμονούν κινδύνους, δεν επαναπαύεται σε ωραιοποιήσεις και σχετικοποιήσεις. Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η ευαισθησία: διαπιστώνεις ότι πρόκειται για γραφή που έχει ανοιχτά τα μάτια και τα αυτιά στη συγκυρία στην εποχή, για κεραίες ευαίσθητες, για αισθητήρες που πιάνουν τα μηνύματα της πραγματικότητας, της δύσκολης και ζοφερής πραγματικότητας των τελευταίων χρόνων. Το τρίτο χαρακτηριστικό είναι η λατρεία του επιχειρήματος. Λόγος δομημένος, αναλυτικός όσο κι αν είναι συχνά καταγγελτικός. Λόγος που αραδιάζει επιχειρήματα και σε προκαλεί να τα σκεφτείς. Τόσο που ακόμα κι αν διαφωνείς, προβληματίζεσαι, δεν τον προσπερνάς αδιάφορα.
Έχοντας αυτά στο μυαλό μου λοιπόν, πήρα στα χέρια μου το πόνημα του Μιχάλη που παρουσιάζουμε απόψε. Αυτό το βιβλίο με τον ευσύνοπτο τίτλο «Το αλφαβητάρι μιας εποχής». Δομημένο με στέρεο τρόπο σε 24 ενότητες, μια για κάθε γράμμα από το ελληνικό αλφάβητο. Δοκιμασμένος τρόπος για να χαρτογραφήσεις με μέτρο τη γραφή σου, γνωστός ήδη από την αρχαιότητα, θυμηθείτε τα ομηρικά έπη. Κάθε μια ενότητα, μια συμβολή σ’ αυτό που έχει τάξει τον εαυτό του ο δημιουργός: να προσεγγίσει την πραγματικότητα, να την περιγράψει, να πάρει θέση απέναντί της και να καλέσει τον αναγνώστη να πράξει το ίδιο. Να μην προσπεράσει αδιάφορος όψεις της ιστορίας και της κοινωνίας που συχνά αποσιωπούνται, πράγματα που δεν λέγονται. Είναι αυτό που λέει καθαρά από τον τίτλο, ένα Αλφαβητάρι, ένα εγχειρίδιο κατανόησης των πραγμάτων.
Ο λόγος του άλλοτε καταγγελτικός, άλλοτε ειρωνικός, άλλοτε απλός και σπαρακτικός, αλλά πάντοτε καυστικός. Διεισδύει στην ουσία των πραγμάτων, δεν αφήνει τίποτα σχεδόν να πέσει κάτω. Στην προσπάθεια αυτή ο Ανεζίρης αρδεύεται από την ιστορία και τη μυθολογία. Όχι για να καταλήξει σε έναν εύκολο διδακτισμό ή μια επίδειξη ευρυμάθειας, αλλά για να δοκιμάσει τα όρια και τις αντοχές μύθων και ιστορικών παραδειγμάτων στο σήμερα. Καλεί τον αναγνώστη να βγάλει συμπεράσματα, να βρει τις αναλογίες και τις συνεπαγωγές. «Ικανότατοι στην κυβίστησιν αποδεικνύονται αίφνης και πολιτικοί ηγέτες / οίτινες, θορυβηθέντες προηγουμένως από το λαϊκόν αίσθημα / και φοβηθέντες μην τους στρογγυλοκαθίσει ως ίζημα πετρογενές / εις το διαυγές κούτελον ή ρετσινιά του «ενδοτικού» / ωρύοντο υπέρ του «ΟΧΙ στην παράδοσιν στας Περσικάς σιαγόνας». (Φ).
Στις 24 ενότητες του βιβλίου ο δημιουργός δοκιμάζει σε πολλά επίπεδα τη σχέση του με τη γλώσσα. Οι γλωσσικές του επιλογές υπηρετούν το στόχο να προκαλέσουν, να δώσουν ερεθίσματα, να προβληματίσουν τον αναγνώστη. Κάποιες φορές μιλώντας με γλώσσα απλή και καθημερινή, κατεβάζοντας από το βάθρο αγιοποιημένες ιστορικές μορφές και αποδίδοντάς τους χαρακτηριστικά κάθε άλλο παρά ουδέτερα. «Μόνο κάποιος γραφικός ιερόσυλος/ -ονόματι Λεωνίδας- / στύλωσε τα ποδάρια του/ κράτησε μαζί του μια τριακοσαριά / ομοίου φυράματος με το δικό του / κι αψήφησε την έσχατη αναγκαιότητα των Καρνείων». (Υ) Κάποιες άλλες επιστρατεύοντας αριστοτεχνικά τη στριφνή καθαρεύουσα των εγγράφων της Χωροφυλακής ή των παλιών σχολικών εγχειριδίων. «Εμισείτο ο διαμένων στην παραδιπλανή οικία, επ’ αφορμή της προδήλως αντιαισθητικής συνήθειας να κυκλοφορεί στο μπαλκόνι του ενδυόμενος κυανούν παντελόνι με σομόν κυκλάμινα». (Ο).
Στις σελίδες από το Αλφαβητάρι ο αναγνώστης θα συναντήσει, όπως είναι φυσικό, άλλωστε δεν υπάρχουν παρθενογενέσεις, ποικίλους απόηχους. Θα καταθέσω τις αναφορές που προσωπικά σε μια πρώτη ανάγνωση διαπίστωσα. Πριν απ’ όλα στη συνεπή και μεθοδική «χρήση» της ιστορίας υπάρχει σίγουρα ο αχνός απόηχος του μεγάλου Αλεξανδρινού, του Κωνσταντίνου Καβάφη. Έπειτα στην ξεκάθαρη απομυθοποίηση και τον σταράτο λόγο χωρίς εκπτώσεις συνάντησα τον Κώστα Βάρναλη, θυμηθείτε την «Αληθινή Απολογία του Σωκράτη». Και τέλος στο οξύ αν και υποδόριο πνεύμα της ειρωνείας, στην καυστική και σαρκαστική ματιά συνάντησα, χωρίς καμιά αμφιβολία, στιγμές από την ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη.
Όμως το βιβλίο του Ανεζίρη, είναι ένα βιβλίο σημερινό. Μιλάει για την εποχή μας. Γεννιέται μέσα σε οδύνη. Γι’ αυτό που ζήσαμε και ζούμε, όλοι και όλες μαζί, αλλά και ο καθένας και η καθεμιά χωριστά. Μιλάει για ελπίδες που διαψεύστηκαν, για υποσχέσεις που δεν τηρήθηκαν, για αδικίες που συντελέστηκαν και συντελούνται, για ανισότητες που όσο πάνε και μεγαλώνουν με τρόπο τρομακτικό, για συλλογική και ατομική εξαπάτηση και απογοήτευση. Μιλάει για την ευθύνη, ατομική και συλλογική, για τα πράγματα που πήγαν έτσι ενώ θα μπορούσαν να έχουν πάει αλλιώς. Ακόμα αμφισβητεί και την ίδια την ποίηση «Πλην, ποιος είπε ποτέ ότι η ποιητική μεγαλοσύνη στερείται ταξικής μεροληψίας, ιδίως όταν εξαναγκάζεται να βιοπορίζεται από τα τραπέζια και τα γλέντια των Μεγάλων;» (Π).
Ο δημιουργός όμως δεν την κοιτάει την εποχή αφ’ υψηλού δεν περιγράφει απλά, δεν είναι παρατηρητής. Μίλησα πριν για οδύνη. Ο δημιουργός λοιπόν νιώθει και είναι μέρος της, μιλάει ποιητικά, πολιτικά και ιστορικά ως κομμάτι μιας κοινωνίας καθημαγμένης, με τις αντιφάσεις και τα αδιέξοδά της. Σε κορυφαίες στιγμές αισθάνεται φορέας μιας συλλογικής μνήμης, της φωνής των ταπεινών που δεν μπορεί να ακουστεί. «Άρθρωνα τις λέξεις που ήθελαν να πουν μα δεν τολμούσαν- χιλιάδες κακομοίρηδες, ανώνυμοι, περιφρονημένοι, τελευταίοι τροχοί της αμάξης, όλοι όσοι τους θέλαν οι τρανοί μόνο για να καθαρίζουν τη μπουγάδα και τους έβριζαν κι από πάνω ως άχρηστους σε πόλεμο και σε ειρήνη, ως ένα σωρό από κρέας δίχως σημασία καμιά» (Π)
Μιλάει στον αναγνώστη και στον εαυτό του την ίδια στιγμή, παγιδεύεται συχνά στην απογοήτευση, στο γκρέμισμα των προσδοκιών, στην κυριαρχία εννοιών ψευδεπίγραφων, αξιών που έχουν εκπέσει, πιάνεται από το πάθος για δικαιοσύνη για να μην εξαφανιστεί στο ζόφο των ημερών «διάλεξε τα παραμύθια που εξορύσσουν από μέσα σου / τα Διαμάντια κι όχι τον Βούρκο / καθότι το μόνο βέβαιο είναι / πως διαθέτεις περίσσευμα κι απ’ τα δυο / ως Άνθρωπος…». (Ω).
Ένα πραγματικά πρωτότυπο στοιχείο στο «Αλφαβητάρι μιας Εποχής» είναι ότι στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, αφού έχουν ολοκληρωθεί οι 24 ποιητικές ενότητες, υπάρχει υπόμνημα όπου παρατίθενται οι ιστορικές – μυθολογικές αναφορές κάθε ενότητας. Με συστηματικό τρόπο και μεγάλη υπομονή ο δημιουργός παραθέτει μύθους και ιστορικά γεγονότα στα οποία κάθε ξεχωριστό κομμάτι έχει αναφορά, ή αποτελούν την πηγή έμπνευσης. Προσωπικά δεν έχω ξανασυναντήσει κάτι τέτοιο, τον υπομνηματισμό δεν τον κάνει κάποιος άλλος μεταγενέστερος ίσως, αλλά ο ίδιος ο δημιουργός στην πρώτη έκδοση. Αυτή η επιλογή κρύβει καθαρότητα και ταπεινότητα. Αυτό το στοιχείο πραγματικά λειτουργεί καταλυτικά σε δυο επίπεδα.
Στο πρώτο το καθαρά πρακτικό επίπεδο, ο Ανεζίρης δίνει στον αναγνώστη τα κλειδιά της ανάγνωσης του βιβλίου. Δεν απαιτεί αυτάρεσκα γνώσεις ιστορίας και μυθολογίας, λύνει τους γρίφους, δίνει το ευρετήριο. Οργανωμένος με τρόπο συστηματικό και μεθοδικό ο σχολιασμός μετατρέπει το βιβλίο σε ένα έργο «ανοιχτού κώδικα» . Συνιστώ ένθερμα να ανατρέξει ο αναγνώστης στα σχόλια κάθε ποιητικής ενότητας, όχι απαραίτητα για να γίνει σοφότερος, αλλά για να επικοινωνήσει καλύτερα με το κείμενο.
Στο δεύτερο, κατά τη γνώμη μου σημαντικότερο, συμβολικό επίπεδο ο δημιουργός κατεδαφίζει ένα μύθο. Αυτόν που θέλει τον ποιητή να είναι σκοτεινός και κρυπτικός, που θέλει την πράξη της γραφής να περιβάλλεται με μυστήριο και ιερότητα. Ο Ανεζίρης με τον σχολιασμό τραβάει την κουρτίνα και μας ανοίγει το εργαστήρι του. Μας δείχνει πώς λειτούργησε ως ένας εργάτης γραφής, κι όχι ως αποδέκτης κάποιου είδους μεταφυσικής έμπνευσης με εξώκοσμη προέλευση. Είναι μια πράξη ευθύτητας και ειλικρίνειας αλλά και μεγάλης εμπιστοσύνης στο κείμενο. Αλλά και μια πράξη – δίκοπο μαχαίρι: δεν υπάρχουν άλλοθι ακατανοησίας για τον αναγνώστη.
Κλείνοντας επιτρέψτε μου ένα γενικότερο σχόλιο. Ζούμε σε μια εποχή που κατακλυζόμαστε από πληροφορίες αληθινές και ψεύτικες, που καταναλώνουμε –όσοι και όσες διαβάζουμε- ακατάπαυστα κείμενα.
Αυτό δημιουργεί συχνά μια σύγχυση, συχνά το κείμενο δεν προλαβαίνει να αφήσει το αποτύπωμά του. Μίλησα στην αρχή για τον αμφίσημο δημόσιο λόγο, το λόγο που διαστρέφει τα νοήματα, το λόγο που αρνείται να πάρει θέση. Ο Μιχάλης βρίσκεται στους αντίποδες. Το «Αλφαβητάρι μιας Εποχής» μας καλεί να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας με την ανάγνωση. Να πάρουμε το χρόνο μας, να το αφήσουμε και να επιστρέψουμε σ’ αυτό. Να στοχαστούμε και να αναστοχαστούμε. Να το διαβάσουμε να το κατανοήσουμε, να ακολουθήσουμε τους δρόμους της σκέψης του. Να το δούμε με τη ματιά που κατανοεί, όχι απλά να το καταναλώσουμε. Και να φέρουμε τον προβληματισμό που γεννά σε αναμέτρηση με τη ζώσα πραγματικότητα, αυτή που άλλοτε μας πνίγει, άλλοτε μας εμπνέει. Το «Αλφαβητάρι μιας Εποχής» δεν σου ζητάει να συμφωνήσεις απαραίτητα μαζί του. Σου ζητάει να το κατανοήσεις και να πάρεις θέση. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο πρόκειται για ένα μικρό αλλά σημαντικό βιβλίο κι ευχαριστούμε το δημιουργό του.
