Το ταξίδι ενός βιβλίου από το τυπογραφείο ως τη βιβλιοθήκη του Κοραή

Σημειώσεις κτητόρων
 
του Νίκου Μαυρέλου

Στο ευρύ κοινό δεν είναι ίσως γνωστό πως το ταξίδι του βιβλίου ως φυσικού αντικειμένου συνεχίζεται μετά την εκτύπωση του και μας αποκαλύπτει ενίοτε πληροφορίες και στοιχεία άσχετα από τον συγγραφέα, τον μεταφραστή, τον εκδότη ή τον επιμελητή. Ειδικά για παλαιότερες εποχές, και όχι μόνο, οι χειρόγραφες σημειώσεις που εντοπίζονται στις λευκές σελίδες τους ή στο περιθώριο μάς αποκαλύπτουν συνήθως τον χαρακτήρα ή τους χαρακτήρες του/των ιδιοκτήτη/-των τους. Άλλοτε είναι ο ίδιος ο συγγραφέας που διορθώνει για μια νέα έκδοση, άλλοτε κάποιος λόγιος που κρίνει έργο του συγγραφέα και άλλοτε κάποιος απλός άνθρωπος που γράφει στο περιθώριο ή τις λευκές σελίδες κρίσεις για το έργο ή και άσχετα με το έργο σημειώματα, όπως στην περίπτωση που σήμερα θα μας απασχολήσει. Εν ολίγοις, συγκεκριμένα αντίτυπα ενός βιβλίου είναι μοναδικά επειδή μας αποκαλύπτουν κάποια στοιχεία άσχετα από το βιβλίο και το περιεχόμενο τους και βοηθούν στην κατανόηση της πρόσληψης του έργου ή έχουν πληροφορίες σχετικές με την εποχή κατά την οποία έζησε ο κτήτορας.

Το λατινόγλωσσο έργο πολιτικής φιλοσοφίας Theatrum Politicum (α΄ έκδ. 1631) του Ambrosio Marliano, που κυκλοφόρησε σε αρκετές εκδόσεις στη Δύση, μεταφράστηκε στα Ελληνικά από τον Ιωάννη Αβράμιο, γραμματέα του Νικολάου Μαυροκορδάτου και εκδόθηκε με τον τίτλο Θέατρον Πολιτικόν στο όνομα του τελευταίου με αρκετά μεγάλη διάδοση και στα Ελληνικά, όπως φαίνεται από τις τρεις εκδόσεις που έγιναν (1758, 1776 και 1802). Η μετάφραση αποδιδόταν στον Νικόλαο έως τα μέσα του 20ού αιώνα, οπότε και η μετάφραση δικαίως προσγράφτηκε στον Ιω. Αβράμιο. Το ένα από τα δύο αντίτυπα¹ της Βιβλιοθήκης Κοραή (αρ. 13881), το οποίο θα σχολιάσουμε εδώ, είναι ένα από τα πολλά που υπάρχουν σε δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες στην Ελλάδα και το εξωτερικό, αν και η συγκεκριμένη έκδοση είναι η πρώτη της μετάφρασης (1758). Το συγκεκριμένο αντίτυπο της Χίου, ωστόσο, φέρει στην σελίδα τίτλου τη σφραγίδα των (πριν την παράδοσή του στη Βιβλιοθήκη Κοραή) κατόχων του και αποκαλύπτει όχι μόνο την ταυτότητα, αλλά και την προσωπικότητα εκείνου (ή εκείνων) που έγραψε (ή έγραψαν) τα σημειώματα, αν και ο γραφικός χαρακτήρας του Καλουτά (και το μαύρο χρώμα του μελανιού του) ταιριάζει περισσότερο σε κάποια από τα χειρόγραφα σημειώματα των άλλων σελίδων, οι οποίες περιέχουν κείμενα γραμμένα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη διαφορετική απόχρωση που έχει το αρχικά μαύρο μελάνι με το οποίο γράφτηκαν όλα τα σημειώματα. Τα χειρόγραφα σημειώματα που φέρει το αντίτυπο είναι γραμμένα σε διαφορετικές γλώσσες (ελληνικά ή τουρκικά) και διαφορετικές από το συνηθισμένο μορφές τους (αρχαία – νέα Ελληνικά και Τουρκικά με ελληνικούς χαρακτήρες). Τα ονόματα που αναγράφονται στη σελίδα τίτλου με δύο διαφορετικά σε χρώμα μελάνια είναι αυτά των: α) Ιωάννη Καλουτά, βυρσοδέψη² με μαύρο μελάνι, και β) Κυριάκου Τσαμαρδάνου (ή Τσαμαρδίνου) με μπλε μελάνι³. Δυστυχώς το δείγμα των υπογραφών είναι πολύ μικρό (ειδικά του δεύτερου που μας δίνει μόνο ονοματεπώνυμο) για να γίνει ασφαλής σύγκριση γραφικού χαρακτήρα.

Στην πρώτη από τις γραμμένες λευκές σελίδες, στην αρχή του βιβλίου, υπάρχει ένα κείμενο στην τουρκική γλώσσα με ελληνικούς χαρακτήρες (που θυμίζει τα καραμανλίδικα κείμενα), αλλά έχει στο τέλος μια ελληνική φράση. Πρόκειται για παροιμία που αφορά στο πώς μπορεί να ισιώσει κάτι ή όχι στη ζωή ή μεταφορικά στην ισχυρογνωμοσύνη ή τη δικαιοσύνη και την τήρηση της τάξης.⁴ Κείμενο πάλι με τουρκικά σε ελληνικούς χαρακτήρες, αλλά ανάμεικτο με ελληνικές λέξεις έχουμε και στην τελευταία λευκή σελίδα του βιβλίου που χρησιμοποιείται ως σημειωματάριο. Εκεί έχουμε εναλλαγή ελληνικών με τούρκικες λέξεις ή φράσεις, είναι πολύ δυσανάγνωστο, αλλά μάλλον ο ιδιοκτήτης μαθαίνει τουρκικά και κρατάει τη μετάφραση στα ελληνικά για κάποιες λέξεις σημαντικές γι’ αυτόν.

Στο τέλος της πρώτης λευκής σελίδας με τα τουρκικά και στην αρχή της επόμενης γραμμένης υπάρχουν δύο αποσπάσματα αντιγραμμένα από θρησκευτικά κείμενα: στην πρώτη σελίδα από την Καινή Διαθήκη (Αποστόλου Παύλου «Προς Γαλάτας Επιστολή» Στ΄, 3-4) και στη δεύτερη από την Παλαιά Διαθήκη (Προφητείας Ησαΐα 61:8-9). Προς το τέλος του βιβλίου θα συναντήσουμε τις επόμενες τρεις σελίδες που ήταν κενές και γράφτηκαν. Οι δύο από αυτές έχουν εκτενέστερα αποσπάσματα κυρίως από την Καινή Διαθήκη και μόνο από τις επιστολές⁵, αλλά και ένα απόσπασμα πάλι από την προφητεία Ησαΐα (ΙΔ΄, 26-27) της Παλαιάς Διαθήκης. Τα αντιγραμμένα αποσπάσματα έχουν κάποια λάθη, ορθογραφικά, στίξης ή λάθος γραφή λέξης από απροσεξία ή ανάλογα με την έκδοση που χρησιμοποίησε. Τα περισσότερα αποσπάσματα, εκτός από την θρησκευτική τους πλευρά με αναφορά σε αμαρτήματα και την κάθαρση από αυτά, σχετίζονται με την έννοια της δικαιοσύνης ή του νόμου και της τήρησής τους. Η χρήση της έννοιας είναι πολύ γενική και φαίνεται σαν να αφορούν στην κοινωνική δικαιοσύνη και με πολιτικούς σκοπούς και στόχους από τον αντιγραφέα. Εξάλλου, και η τούρκικη παροιμία που προαναφέρθηκε σε κάτι παρόμοιο αποσκοπεί.

Το πιο ενδιαφέρον σημείωμα είναι αυτό στη Νεοελληνική λαϊκή/αστική γλώσσα, που μπορούμε να συναντήσουμε και σε κείμενα από Κωνσταντινουπολίτες, αλλά όχι με διαλεκτικά στοιχεία Χίου ή άλλης ελληνόφωνης περιοχής. Η ορθογραφία έχει τις αλλοιώσεις της εποχής, αλλά έχει και απροσεξίες, όπως τη λέξη χιόνι που γράφεται μια φορά με «ο» και μια με «ω». Γλωσσικά μάς αποκαλύπτει τον πρακτικό λόγο ανθρώπων μορφωμένων, αλλά όχι σχολαστικών ή λογίων, όπως αυτός φαίνεται και από άλλα κείμενα της εποχής.⁶ Εν ολίγοις είναι μια συνήθως χρησιμοποιούμενη μορφή της γλώσσας μας για πρακτικούς σκοπούς από ανθρώπους που δεν είχαν ακόμα μπει στην καταπίεση της «επίσημης» γλώσσας ενός κράτους (Καθαρεύουσα) και των αρκετά μεγάλων στρεβλώσεων που επέφερε πριν επικρατήσει η Δημοτική. Πολύ σημαντικό όμως είναι και το περιεχόμενο του σημειώματος, επειδή μαρτυρεί ένα ιστορικό περιστατικό, που αφορά στον καιρό και τις επιπτώσεις του. Αν συνδέσουμε τον γραφικό χαρακτήρα του σημειώματος και το μαύρο μελάνι με εκείνο που χρησιμοποιεί ο βυρσοδέψης Καλουτάς για να γράψει το όνομά του στη σελίδα τίτλου, τότε το αφηγούμενο γεγονός αφορά μάλλον στη Χίο. Συγκεκριμένα αναφέρει μια σφοδρότατη κακοκαιρία τον Φεβρουάριο του 1808⁷, όπως παρατίθεται πιο κάτω:

ᾼωη [=1808] Φευρουαρίου ιγ΄ [=13] εχιόνισεν όχι όμως με φουρτούνα ούτε πολύ έπειτα πάλιν εις ταις δεκαπέντε μάλιστα εις ταις δεκαεπτά περί τας επτά ώρας της ημέρας άρχισεν εκείνη η φουρτούνα οπού δεν ιμπορούσε να εύγη τινάς να περιπατίση και εκράτισεν αυτή η φουρτούνα αδιάκοπα ογδόντα ώραις αέρας και χιώνι οπού έγινεν επάνω εις την γην το χιόνι υπέρ του ανθρώπου το σώμα έως εικοσιπέντε του αυτού πρόσωπον γης δεν εφάνει εχάθισαν όμως πολά ζώα και άνθρωποι και δι ενθύμισιν εγράφθη εν τόδε.

Η κακοκαιρία που αναφέρεται ακόμα και σήμερα φαντάζει εξωκοσμική, αν και τον Ιανουάριο του 2017 ζήσαμε παρόμοιες καταστάσεις σε νησιά. Αν το ύψος του χιονιού ξεπερνούσε εκείνο ενός ανθρώπου (ακόμα και μέτριου για εκείνη την εποχή αναστήματος) σημαίνει ότι ήταν πάνω από ενάμισι μέτρο και άρα πολύ υψηλό γενικότερα. Αναφέρεται, λοιπόν, χιόνι από τις 13 έως τις 20 του Φεβρουαρίου και εντονότατη θαλασσοταραχή από τις επτά το πρωί της 17ης και για 80 ώρες (έως το απόγευμα της 20ής Φεβρουαρίου). Το χιόνι φαίνεται να κράτησε χωρίς να λιώσει έως τις 25 (αν και το κείμενο είναι δυσανάγνωστο εκεί), με αποτέλεσα να πεθάνουν πολλοί άνθρωποι και ζώα. Μια τέτοια καταγραφή ιστορικού γεγονότος θα μπορούσε να φανεί χρήσιμη για παράδειγμα στους επιστήμονες ιστορικούς ή μετεωρολόγους, αν και είναι άσχετη τόσο από το περιεχόμενο του βιβλίου όσο και από τις άλλες σημειώσεις. Η εικόνα του/των ιδιοκτήτη/ών όμως σχηματίζεται αν δούμε με τί ασχολήθηκε και πώς χρησιμοποιούσε τις κενές σελίδες του, δηλαδή τί έγραφε.

Παρόλο που έχουμε ανά χείρας ένα βιβλίο πολιτικής φιλοσοφίας, αν δούμε μόνο το χειρόγραφο μέρος του θα καταλάβουμε πολύ πρακτικά πράγματα για τον ιδιοκτήτη του, δηλαδή τον χαρακτήρα και τη μόρφωσή του. Βλέπουμε ότι ήξερε τουρκικά μόνο στον προφορικό λόγο προφανώς για να τα σημειώνει με ελληνικούς χαρακτήρες, ήξερε την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, αλλά εκτός από την έννοια της αμαρτίας από μεταφυσικής πλευράς τον ενδιέφερε και η έννοια του δικαίου ή του άδικου και η απονομή δικαιοσύνης και από πολιτική πλευρά, αν κρίνουμε από τα βιβλικά αποσπάσματα που επιλέγει. Τέλος, το χρησιμοποιεί ως μέσο για να σωθεί στις επόμενες γενεές ένα γεγονός που αφορά τις καιρικές συνθήκες, τις οποίες επέλεξε ως ιδιάζουσες να καταγράψει ο Καλουτάς. Το ταξίδι του βιβλίου από το 1758 που εκδίδεται μέχρι να φτάσει στη βιβλιοθήκη μας (στη σελίδα τίτλου αναγράφεται «εξ ανταλλαγής αριθ. 20΄ 1927») διαρκεί σχεδόν δύο αιώνες, ενώ έχει περάσει σχεδόν ακόμα ένας που βρίσκεται στην Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Χίου «Ο Κοραής».

---

¹ Το άλλο αντίτυπο του έργου είναι από την έκδοση του 1802.
² Η οικογένεια Καλουτά είναι γνωστό ότι ασχολήθηκε με το επάγγελμα. Βλ. Γεωργίου Ι. Ζολώτα, Ιστορία της Χίου, Τ.Α’, ΙΙ Τοπογραφία πόλεως Χίου-Γενεαλογία, Αθήνα 1923.
³ Είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεύτερος σβήνει με το μελάνι του το όνομα του πρώτου ιδιοκτήτη.
⁴ Για την πρώτη αυτή πρόχειρη μετάφραση ευχαριστώ τον Ευτύχιο Γαβριήλ, ο οποίος, αν και μακριά, βοήθησε στην ανάγνωση και μετάφραση παλαιότερης και δυσκολότερης μορφής της τουρκικής γλώσσας.
⁵ Συγκεκριμένα έχουμε αποσπάσματα (με τη σειρά που εμφανίζονται) από τις επιστολές: Παύλου, «Προς Θεσσαλονικείς Επιστολή» (Δ΄, 2-8), «Ιακώβου Επιστολή» (Γ΄, 14-17), «Ιακώβου Επιστολή» (Δ΄, 1-3), Παύλου, «Προς Τίτον Επιστολή» (Α΄ 15-16) και Παύλου, «Προς Γαλάτας Επιστολή» (Γ΄ 10).
⁶ Βλ. τα γλωσσάρια του Γ. Κεχαγιόγλου (Πεζογραφική Ανθολογία του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη) και του Peter Mackridge τα τελευταία δύο χρόνια με γλωσσάρια σε συγκεκριμένα φαναριώτικα κείμενα (κυρίως το αδημοσίευτο ακόμα: «Λεξιλογικές παρατηρήσεις σε φαναριώτικα κείμενα 1750-1800: συμβολή στην ελληνική λεξικογραφία»).
⁷ Η μεταγραφή του κειμένου αυτού όπως και των άλλων χειρογράφων σημειωμάτων στα ελληνικά έγινε από τον Δημήτρη Τζελέπη, τον οποίο ευχαριστώ. Η ορθογραφία του κειμένου διατηρείται όπως είναι στο σημείωμα, ενώ οι λέξεις με ανάγλυφα στοιχεία είναι δυσανάγνωστες και δίνεται η μεταγραφή με επιφύλαξη.