μέσα από ένα παλαιό βιβλίο της Βιβλιοθήκης “ΚΟΡΑΗΣ”
του Νίκου Στουπάκη, δ.φ.
[Η συζήτηση στη Βιβλιοθήκη της Χίου]
– Το πολύ σπάνιο βιβλίο που κρατώ στα χέρια μου (Memorie del calcio Fiorentino, Φλωρεντία 1688)¹ είναι μια συλλογή με έργα διαφόρων συγγραφέων σχετικά με το φλωρεντινό παιχνίδι της μπάλας calcio. Το φαντάζεσαι πως έχει σχέση και με τη Χίο;
– Με ποιον τρόπο;
– Μέσα στη συλλογή (σελ. 49-76) υπάρχει κι ένα ποίημα 430 στίχων στα
αρχαία ελληνικά (ομηρική γλώσσα), ενός Χιώτη λογίου του 17ου αιώνα. Μάλιστα αυτό το στιχούργημα δημοσιευόταν τότε σε 2η έκδοση (η πρώτη έγινε σε ιδιαίτερο φυλλάδιο το 1611 στην ίδια πόλη –ακόμη, σε διαφορετικό φυλλάδιο εκδόθηκε το ίδιο έτος και η λατινική του μετάφραση).
– Ποιος ήταν ο λόγιος που έγραψε για το calcio; –η λέξη σημαίνει λάκτισμα, ποδόσφαιρο, έτσι; Τι άλλο γνωρίζουμε για όλα αυτά;
– Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Πολλοί Έλληνες σπούδασαν στην Ιταλία (και την υπόλοιπη Ευρώπη) ιατρική, φιλοσοφία κ.λ.π. στη διάρκεια του 17ου αιώνα, αλλά και αργότερα. Το ίδιο έκανε και ο Χιώτης ιατροφιλόσοφος Γεώργιος Κορέσσιος (1570ci- 1659/60)² που συνέθεσε το ποίημα, από την ονομαστή γενιά των Κορέσ(σ)ηδων. Μάλιστα για ένα διάστημα δίδαξε την ελληνική γλώσσα σε ιταλικό πανεπιστήμιο, πριν να γυρίσει τελικά στο νησί του γύρω στο 1618.
Αιτία της φοίτησης των νέων στο εξωτερικό, επί τουρκοκρατίας, ήταν η έλλειψη πανεπιστημιακών ιδρυμάτων στον τόπο μας. Οι περισσότεροι, μετά τις σπουδές τους, γυρνούσαν στην πατρίδα και μεταλαμπάδευαν τις γνώσεις στους συμπατριώτες τους.
Διαβάζω τον τίτλο του ποιήματος του Κορεσσίου: “ Διήγησις του κλεινού αγώνος των Φλωρεντίνων δια στίχων, όστις παρ’ εκείνοις μεν Κάλτζιον, παρά δε τοις αρχαίοις αποκαλείται Αρπαστόν, ποιηθείσα παρά Γεωργίου Κορεσσίου του Χίου, ευγενούς Βυζαντίου, διδασκάλου της ελληνικής φωνής εν τω σοφωτάτω Φροντιστηρίω της Πίσης [ = Πίζας] ”.
– Μήπως πρόκειται για παιχνίδι-πρόδρομο του ποδοσφαίρου;
– Ήταν το αγαπημένο αγώνισμα των κατοίκων της Φλωρεντίας, που παίζεται μάλιστα μέχρι τις μέρες μας³. Συνδυάζει πολλά στοιχεία: τρέξιμο, κυνήγι της μπάλας με χέρια και πόδια, “συμπλοκές” των παικτών -και είναι πολύ σκληρό. Μοιάζει με το σημερινό rugby ανάμεικτο με φάσεις πάλης-πυγμής και ποδοσφαίρου.
– Φαίνεται παράξενο ένας ιατροφιλόσοφος, με σπουδές στην ιατρική, θεολογία και φιλολογία να ασχολείται μ’ αυτό το αντικείμενο.
– Εκείνη την εποχή, αρκετοί πνευματικοί άνθρωποι εκμεταλλεύονταν στα διαλείμματά τους τις λίγες ευκαιρίες για ψυχαγωγία που τους τύχαιναν. Το κείμενο του Κορεσσίου έχει βέβαια κι άλλους σκοπούς, πέρα από την ανάγκη του να εκφραστεί ποιητικά: να ευχαριστήσει για τη “φιλοξενία” τους Ιταλούς φίλους του και μάλιστα τον Μεγάλο Δούκα της Τοσκάνης (Φλωρεντίας-Πίζας) Cosimo B΄4 Medici (των Μεδίκων)• επίσης, να κάνει καλή εντύπωση στην ακαδημαϊκή κοινότητα της γειτονικής χώρας με τη χρήση της αρχαίας ελληνικής και ακόμη, να προβάλει μέσω του τίτλου του την ελληνική ταυτότητα στη διαχρονικότητά της, κατανοητό για τις τότε κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες. Αντί να τονίσει ο λόγιος το αριστοκρατικό του γένος που ήταν καταγεγραμμένο στο ιταλικό Libro d’ Oro, προτίμησε να δείξει τις βυζαντινές του ρίζες5.
– Ποιες άλλες πληροφορίες έχουμε από το κείμενο του Κορεσσίου για το “αρπαστόν” ή “calcio”;
– Με ποιητικό τρόπο και δυνατές εικόνες ο Χιώτης λόγιος επιχειρεί να μεταδώσει την ατμόσφαιρα από το συγκεκριμένο χώρο του παιχνιδιού και γράφει για την αλκή των αθλητών με τις ωραίες στολές, τις μουσικές από τις σάλπιγγες και τα τύμπανα, το τρέξιμο για το κυνήγι της μπάλας, τη σκληρή αντιπαράθεση των σωμάτων, τις ουρανομήκεις ζητωκραυγές των θεατών… Μπορεί ν’ ανιχνεύσει κανείς εδώ αρκετούς κανόνες του αθλήματος.
– Βλέπω και μετάφραση του ποιήματος μέσα στη συλλογή “Memorie del calcio Fiorentino”.
– Ναι, υπάρχει και η ιταλική του μετάφραση από τον A. M. Salvini. Προφανώς γιατί πολλοί αναγνώστες δυσκολεύονταν να κατανοήσουν τους στίχους σε αρχαία ελληνική γλώσσα και μετρική.
Όμως, είναι ώρα να φύγουμε, μια άλλη φορά θα διαβάσουμε στίχους από το πρωτότυπο –άκουσε όμως, σε ελεύθερη απόδοση, κάποια κομμάτια από το ποίημα6.
[…]
Και να! απόγευμα• έφτασε η ώρα για τους ωραίους αθλητές•
ηχούν βροντερά οι σάλπιγγες του αγώνα
και μπαίνει κάθε “μαχητής” με όμορφη στολή.
Υπηρέτες τού βγάζουν τη βαριά επένδυση
και έτσι καθένας “σταδιεύς”
λαμπρός τον αγώνα αρχίζει (στίχ. 95-102)
[…]
Όπως οι γλυκές μελωδίες ευφραίνουν την ψυχή,
το ίδιο κι αυτοί που τρέχουν την μπάλα ν’ αρπάξουν
μαγνητίζουν το βλέμμα και με τη λεβεντιά τους τέρπουν… (στίχ. 161-164)
[…]
Οι σάλπιγγες ηχούν, οι αθλητές ορμάνε,
ρίχνεται η μπάλα στη μέση του χώρου•
αμέσως βροντούν τα τύμπανα• οι ήχοι και των δύο
ταιριάζουν στην Ενυώ, τη Μορφή του πολέμου.
Χτυπά ο “σφαιροδότης” τη μπάλα, όπου κουνιέται το σήμα,
στο κέντρο του σταδίου… (στίχ. 201-206)
[…]
Πόσο αμέτρητα είναι τα φύλλα, τα άνθη κι οι μέλισσες,
τ’ άστρα, η άμμος κι οι σταγόνες του νερού;
Τόσο το ατέλειωτο πλήθος των νεαρών θεατών,
των κοριτσιών και των γερόντων, που τους καλεί το μέγα στάδιο•
τέτοια “πανήγυρις αβρά”
των θαυμασίων αγώνων και των μεγάλων θεαμάτων (στίχ. 167-172)
[…]
Τρέξιμο, συμπλοκές, πυγμή και πτώσεις ανδρών
εικόνες γίνονται σκληρού πολέμου!
Πώς σαν λιοντάρι ο κάθε “σταδιεύς” σπρώχνει συμπαίκτες
κι ύστερα σαν πουλί μοιάζει στη γρηγοράδα!
Αυτός πέφτει στη σκόνη πρηνής, προς τα εδώ εκείνος,
κι άλλοτε πέφτει ο ένας πάνω στον άλλον.
Τόσοι Πολυδάμαντες στην αλκή, και Μίλωνες
φαίνονται οι αθλητές καθώς πυκτεύουν.
Ένας είν’ ο σκοπός στο νου των αντιπάλων:
να μην αφήσουν την μπάλα να μπει μέσα στο τέρμα.
Όμοια με ουράνιο αστέρι ερχόταν γρήγορη η μπάλα
και στην ορμή σαν βολίδα τηλεβόλου… (στίχ. 239-250)
[…]
Τόσο υπέροχος αγώνας είναι το “αρπαστόν”,
γιατί όλα τα αθλήματα στη λαμπρότητα τα ξεπερνά.
Σύμβολο ζωής, γυμνάσιο των στρατιωτών,
και ολετήρας της κακίας που αντιπαλεύει το αγαθό… (στίχ. 371-374)
– Στο μεταξύ, εγώ βρήκα σε ιστοσελίδα εικόνες από τη σύγχρονη εκδοχή τού calcio. Θεαματικό και σκληρό παιχνίδι!
¹ Δύο μόνο αντίτυπα είναι γνωστά στην Ελλάδα: στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη και της Χίου (Συλλογή Αργέντη).
² Βλ. για περισσότερες πληροφορίες το βιβλίο του Νίκου Στουπάκη Γεώργιος Κορέσσιος, […]Η ζωή, το έργο του και οι πνευματικοί αγώνες της εποχής του, έκδ. Ομηρείου Πνευμ. Κέντρου., Χίος 2000.
³ Ο τελικός γίνεται στην πλατεία Santa Croce. Βλ. πιο κάτω την εικόνα.
4 Κοσμάς (Cosimo) Β΄: 1590-1621.
5 Βλ. και τις αντίστοιχες εκφράσεις στη λατινική και την ιταλική μετάφραση του έργου του: … A Georgio Coressio Chiensi, nobili Bisantino.. και … Da Giorgio Coresio di Scio, gentiluomo di Constantinopoli, lettore della lingua Greca…
Πράγματι οι Κορέσσιοι /Κορέσ(σ)ηδες ανήκαν σε βυζαντινή οικογένεια, εγκατεστημένη στη Χίο από τον 14ο αιώνα.
6 Βλ. κι άλλους στίχους στο πρωτότυπο ή σε σημερινή, ελεύθερη απόδοση: Ν. Στουπάκη, Γεώργιος Κορέσσιος …ό. π., σελ. 588-591.
