Υπαπαντή Βαβύλων

του Βαγγέλη Χαρίτου

Στους Βαβύλους βρίσκεται ένας μικρός ορθόδοξος ναός μοναδικός στη Χίο και σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Ένας ναός που έλκει τη ματιά του επισκέπτη με τη διακόσμηση των πεσσών της περίφραξης, την αρχιτεκτονική του μορφή και την κάλυψη του εξωτερικού του με πυργούσικα «Ξυστά». Με το άνοιγμα της θύρας, αποδεικνύεται πως η εξωτερική όψη του ναού αποτελεί μονάχα πρόγευση για τις εικόνες που θα πλημμυρίσουν τα μάτια. Έντονα χρώματα, εικόνες της φύσης και γλυκές μορφές συνθέτουν τον ονειρικό κόσμο της Juliette May Fraser που απλώθηκε με μαεστρία στους τοίχους και την οροφή του ναΐσκου.

Το 1962 δυο Αμερικανοί ζωγράφοι η Juliette May Fraser (1887-1983) και ο David Asherman, γοητευμένοι από την Ελλάδα και τους Έλληνες παρακολουθούσαν μαθήματα εκμάθησης της Ελληνικής γλώσσας στην Αθήνα. Η καθηγήτριά τους, που καταγόταν από τη Χίο, τους προσκάλεσε να περάσουν μαζί τις διακοπές του Πάσχα στην ιδιαίτερη πατρίδα της. Το ίδιο χρονικό διάστημα, σε μια έκθεση του αειμνήστου ζωγράφου και χαράκτη Νίκου Γιαλούρη, ο David Asherman, άφησε ένα σημείωμα στο βιβλίο των σχολίων, με το οποίο του ζητούσε τη βοήθειά του για να αφήσουν ένα δείγμα της δουλειάς τους στη Χίο. Με την άφιξη στη Χίο και στο χωριό της καθηγήτριάς τους, τους Βαβύλους η Juliette May Fraser, γοητεύτηκε από ένα μικρό ναό, αφιερωμένο στην Υπαπαντή του Χριστού, που είχε μόλις ανεγερθεί. Στο χώρο αυτό, προϋπήρχε ναός που καταστράφηκε στο σεισμό του 1881 και στη θέση του είχε κατασκευαστεί ένα εικονοστάσι, για να μη λησμονηθεί πως επρόκειτο για χώρο ιερό. Το 1961 με ενέργειες της Άρτεμης Μακρή, (μητέρας της Βαβυλούσαινας καθηγήτριας) πραγματοποιήθηκε έρανος, με σκοπό την ανέγερση νέου ναού. Το όνειρο έγινε πραγματικότητα-όπως ήδη αναφέρθηκε- όμως η έλλειψη πόρων καθιστούσε ανέφικτη τη διακόσμηση του εσωτερικού του και αποφασίστηκε το βάψιμο του εσωτερικού, για να ολοκληρωθεί ο ναός και να εγκαινιαστεί. Η Juliette May Fraser, αποφάσισε η δουλειά που θα άφηναν στη Χίο θα ήταν η εικονογράφηση του μικρού ναού. Ο σχεδιασμός του εικονογραφικού προγράμματος, άρχισε στις αρχές του φθινοπώρου του 1962. Η εικονογράφηση θα γινόταν με τη μέθοδο της νωπογραφίας. Η δοκιμή των χρωμάτων, έγινε σε τοίχο της οικίας Μακρή, με θέμα τοπία των τόπων καταγωγής των τριών ζωγράφων: Η Juliette May Fraser ακτή της Χαβάη, ο David Asherman την ακτή και τα δάση πεύκης του Μαίην, και ο Νίκος Γιαλούρης, το ναΐσκο του Αγίου Ισιδώρου στο Παράγκλι Συκιάδας. Στα μέσα Νοεμβρίου, άρχισε η εικονογράφηση του ναού που συνεχίστηκε ολόκληρο το χειμώνα, με αντίξοες καιρικές συνθήκες και δυσκολίες μετακίνησης από την πόλη της Χίου. Η Juliette May Fraser, αντί της πιο οικείας της Ιταλική μέθοδο νωπογραφίας, προτίμησε τη βυζαντινή, αρχίζοντας με σκούρα χρώματα, προσθέτοντας έπειτα τους ανοιχτούς τόνους. Η εικονογράφηση του ναού ολοκληρώθηκε το Μάρτιο του 1963. Όμως ήταν αδύνατη η πραγματοποίηση των εγκαινίων: Δημοσίευμα του Φώτη Κόντογλου στην Αθηναϊκή εφημερίδα «Ελευθερία», στηλίτευε την εργασία των ζωγράφων, ενώ η επίσημη εκκλησία αρνιόταν να πραγματοποιηθεί ο εγκαινιασμός του ναού, λόγω του ύφους της εργασίας, τελείως διαφορετικής δηλαδή από τα βυζαντινά πρότυπα. Πραγματοποιήθηκε μονάχα κάποια γιορτή, που συνδέθηκε με την άφιξη από τις Η.Π.Α ενός πολεμικού πλοίου. Δυστυχώς οι τοιχογραφίες υπέστησαν πολύ αργότερα φθορές, όταν κάποιος κόλλησε σε αρκετές μορφές, χάρτινες εικόνες αγίων, με αποτέλεσμα να προκληθούν φθορές. Μετά από πολλές περιπέτειες και τη διαρκή άρνηση της Μητρόπολης Χίου για τον εκκλησιαστικό εγκαινιασμό, ο ναός εγκαινιάστηκε μόλις το 1986. Σήμερα ο ναός βρίσκεται σε καλή κατάσταση, αφού έχουν απομακρυνθεί οι αυθαίρετες παρεμβάσεις, όμως η ανερχόμενη υγρασία από το έδαφος, έχει προκαλέσει νέες φθορές.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού

Δυτικός τοίχος

Στο εσωράχιο του τόξου της εισόδου δεξιά κι αριστερά, στέκουν δυο ολόσωμοι άγγελοι. Ο αριστερός με χρυσά φτερά και με χαρακτηριστικά προσώπου μάλλον ιθαγενή της Χαβάη, κρατά θυμιατό. Ο άλλος ξανθός κρατά κερί που προφυλάσσει με το χέρι του. Σύμφωνα με την Juliette May Fraser, ο πρώτος υποδηλώνει την προσευχή και την ευγνωμοσύνη, ενώ ο δεύτερος τη διαφώτιση. Χαμηλά η αφιερωτική επιγραφή στην Ελληνική και Αγγλική γλώσσα, με βυζαντινίζουσα γραφή που αναφέρει: «Οι νωπογραφίες του παρεκκλησίου/ τούτου σχεδιαστήκαν και εκτελέστηκαν/για τους ανθρώπους των Βαβύλων/από τη Τζούλιετ Μαίη Φραίηζερ από τη Χαβάη της Χονολουλού Ην./ Πολιτειών της Αμερικής με τη βοήθεια/του Δαβίδ Γκάη Άσερμαν από το Μαίην της/ Ογκανκουίτ Ην Πολιτειών της/ Αμερικής και δωρίζονται με πνεύμα/ φιλίας και αλόα 24 του Μαρτίου 1963». Στο δυτικό τοίχο, χαμηλά εικονίζονται εκατέρωθεν της θύρας δικέφαλος αετός και Σφίγγες. Ψηλότερα οι έφιπποι Άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος. Η εικονογράφηση του αγίου Γεωργίου, δεν ακολουθεί τη συνήθη εικονογραφία, δηλαδή τη στιγμή που σκοτώνει το δράκοντα. Εδώ ο Άγιος, εικονίζεται τη στιγμή που αντικρίζει το δράκοντα που ίπταται. Ο δράκοντας της Juliette May Fraser, που λανθασμένα μπορεί να χαρακτηριστεί ως «Κινέζικος», είχε ως πρότυπο μια μεταλλική υδρορροή με μορφή δράκου σε σπίτι της Χίου. Ο Άγιος Δημήτριος εικονίζεται τη στιγμή που ετοιμάζεται να σκοτώσει τον Βούλγαρο Τσάρο, ενώ ένας Άγγελος με χρυσοκόκκινα φτερά κρατά στεφάνι. Στο ελλειψοειδές τύμπανο, που δημιουργείται με την οροφή, εικονίζεται ο Ευαγγελισμός. Ο Γαβριήλ με γαλάζια φτερά, χρυσό ένδυμα και κόκκινο χιτώνα, αναγγέλλει στη Μαρία το χαρμόσυνο μήνυμα. Εκείνη με μπλε και κόκκινα ιμάτια, ακούει ταραγμένη τον Αρχάγγελο. Ο χώρος που διαδραματίζεται είναι οικείος μα και άγνωστος ταυτόχρονα, Καμπούσικος και εξωτικός: Το δάπεδο παραπέμπει σε βοτσαλωτό, ο τοίχος και η πύλη έχουν αναφορές στον Κάμπο και τη Χίο όπως η γλάστρα με τον βασιλικό και οι κρίνοι. Στο βάθος μαγγανοπήγαδο που περιβάλλεται από κυπαρίσσια, φοινικιές και μπανανιές.

Βόρειος τοίχος

Στη βάση συνεχίζεται ο ανεικονικός διάκοσμος με σταυρούς κλπ. Κυριαρχεί η παράσταση της Υπαπαντής, δηλαδή της εορτής του ναού. Ο Συμεών τείνει τα χέρια, για να πάρει τον Χριστό από τα χέρια της Παναγίας. Η Άννα, κρατά ειλητό που γράφει: ΤΟΥΤΟ ΤΟ ΒΡΕΦΟΣ ΟΥΡΑΝΟ ΚΑΙ ΓΗΝ ΕΣΤΕΡΕΩΣΕΝ» και ο Ιωσήφ που κρατά δυο περιστέρια. Ο περιβάλλον χώρος της παράστασης παρουσιάζει αρκετά στοιχεία από μέρη της Χίου: Η αυλή με το δάπεδο που παραπέμπει σε βοτσαλωτό και τον περιβολότοιχο από κυβισμένη Θυμιανούσικη πέτρα, θυμίζουν Κάμπο, το άνοιγμα με το γύψινο φεγγίτη Μαστιχοχώρι. Η Σφίγγα στη σκάλα, ένα διαχρονικό σύμβολο της Χίου. Σε δεύτερο πλάνο κωδωνοστάσιο που δεν είναι άλλο από εκείνο του Αγίου Νικολάου Βαβύλων, χωρίς τις νεώτερες παρεμβάσεις. Το χωριό που εικονίζεται στην αριστερή γωνία θυμίζει τη Βολισσό, με το κάστρο και το σχολείο της, ενώ η παραλία την ακτογραμμή Κώμης-Εμπορειού. Τέλος δεξιά, τα κτίρια θυμίζουν το Μοναστηριακό συγκρότημα της Αυτοκρατορικής Νέας Μονής.

Στο εσωράχιο της κόγχης που καταλαμβάνει τον υπόλοιπο βόρειο τοίχο εικονίζονται οι Ευαγγελιστές Λουκάς και Ματθαίος και οι Αγίες Ματρώνα και Μαρκέλλα. Οι Ευαγγελιστές κρατούν τα Ευαγγέλια τους. Σε εκείνο του Ματθαίου εικονίζεται το σύμβολό του (ζώδιο), ο Άγγελος, ενώ στου Λουκά μια εικόνα της Παναγίας και το ζώδιό του ο Μόσχος εικονίζεται στο ένδυμά του. Με τον τρόπο αυτό προβάλλεται η δεύτερη ιδιότητα του Λουκά ως αγιογράφου, που ενισχύεται με το πινέλο που κρατά στο αριστερό χέρι του. Χαμηλότερα αφιερωματική επιγραφή μνημονεύει το όνομα του Χιώτη ζωγράφου Γιάννη Μυταράκη.  Η επιλογή των αγίων γυναικών έγινε από τους κατοίκους των Βαβύλων επειδή συνδέονται με τη Χίο. Ο λοιπός χώρος της κόγχης καλύπτεται από δυο αγγελικές μορφές και ανεικονικό διάκοσμο.

Νότιος τοίχος

Η παράσταση των Εισοδίων της Θεοτόκου, έναντι εκείνης της Υπαπαντής, αποτελεί τη δεύτερη πολυπρόσωπη σκηνή. Εικονίζονται ο Ιωακείμ και η Άννα, που έχουν παραδώσει την Μαρία στον Ζαχαρία. Μια περίεργη γυναίκα με τη χαρακτηριστική ποδιά των γυναικών της υπαίθρου της Χίου παρακολουθεί τη σκηνή στην πόρτα ενός κτιρίου από εναλασσόμενους θολίτες κίτρινης και κόκκινης Θυμιανούσικης πέτρας. Η γυναίκα αυτή ήταν υπαρκτό πρόσωπο: Μια κάτοικος των Βαβύλων που παρακολουθούσε με περιέργεια τη δουλειά των δυο αμερικανών ζωγράφων. Μια ανδρική μορφή που θυμίζει ιερέα συμπληρώνει τη σκηνή. Σε πρώτο πλάνο εικονίζεται σιντριβάνι, όπου ξεδιψούν πουλιά. Στο δάπεδο, σχηματίζονται ρόμβοι με διάφορα σχέδια. Στο βάθος τα κτίρια είναι η κορυφή του κωδωνοστασίου της Παναγιάς του Χαλκειούς, που καλύπτεται με ύφασμα και συνδέεται με το έναντι πυργοειδές κτίσμα. Επίσης εικονίζονται οικίες των Βαβύλων: στο κέντρο η οικία Μακρή, με την κληματαριά. Στο στάβλο τα πρόβατα ανήκουν στη Χιακή φυλή. Στο βάθος το πυργοειδές κτίσμα θυμίζει το παλιό κωδωνοστάσιο του Μεγάλου Ταξιάρχη των Μεστών. Ο ναός με τους γαλάζιους τρούλους που εικονίζεται στο βάθος θυμίζει το καθολικό της Μονής του Αγίου Στεφάνου Βροντάδου.

Στο εσωράχιο της νότιας κόγχης εικονίζονται οι ευαγγελιστές Ιωάννης και Μάρκος και οι Άγιου Νικόλαος και Ισίδωρος. Ο Ιωάννης κρατά ανοιχτό Ευαγγέλιο έτοιμος να γράψει, στο ένδυμά του ο αετός. Ο Μάρκος κρατά κλειστό Ευαγγέλιο. Στη ράχη του βιβλίου ο λέοντας. Η επιλογή των αγίων έγινε από τους κατοίκους των Βαβύλων που επέλεξαν τον πολιούχο του χωριού Νικόλαο και το χιοπολίτη Ισίδωρο. Ο άγιος Ισίδωρος εικονίζεται μελαψός, λόγω της Αιγυπτιακής του καταγωγής.

Οι άγγελοι

Ολόκληρη την οροφή καταλαμβάνουν οι αγγελικές μορφές που περιβάλλονται από ένα παραδείσιο τοπίο. Η παράσταση παραπέμπει στους Αίνους που ψάλλονται στους Ορθόδοξους ναούς Στη βόρεια πλευρά από δυτικά εικονίζονται Ο άγγελος με τη λύρα που φορά τη παραδοσιακή γυναικεία φορεσιά του Πυργίου, ο άγγελος που φυσά κοχύλι με φτερά με σχέδια χαβανέζικου υφάσματος (tapa) που φορά το μανδύα και το κράνος της αρχαίας Χαβάη, ο επόμενος με τη φυσαρμόνικα με πράσινα ενδύματα , ο επόμενος με μπλε και κόκκινο ένδυμα με λαούτο και ο τελευταίος στο ιερό με το ντέφι. Ανάμεσα στους αγγέλους εικονίζονται άμπελος, ελιά, ο βασιλικός φοίνικας της Χαβάη, ιβίσκος και μπανανιά. Στο έδαφος διάφορα ζώα, πουλιά και λουλούδια όπως κουνέλι, λαλάδες, χαμομήλι φλόμος, θυμάρι. Στη νότια πλευρα εικονίζονται άγγελος με βιολί, ο επόμενος με τύμπανο, ο άγγελος με το ακορντεόν, ο επόμενος με την παραδοσιακη ενδυμασία και μουσικά όργανα της χαβάη και ο τελευταίος με τα πιατίνια. Εδώ τα κάκτος, ηλιοτρόπιο, σκίνος, ανθισμένη αμυγδαλιά, πορτοκαλιά.

Το τέμπλο είναι κτιστό και φέρει γραπτή διακόσμηση. Στο επιστύλιο εικονίζεται κληματαριά με σταφύλια και χαμηλότερα αγγελικές μορφές. Η ζωγράφος αρχικά είχε αποφασίσει να ζωγραφίσει μια σειρά από φυτά και ζώα, όμως οι κάτοικοι επέλεξαν το θέμα με το βλαστό.

Στην κόγχη του Ιερού βήματος εικονίζεται η Πλατυτέρα με το Χριστό που κρατά με το αριστερό Του χέρι ρόδι (σύμβολο γονιμότητας) και με το δεξί ευλογεί. Ψηλότερα εικονίζονται οι Αρχάγγελοι Γαβριήλ και Μιχαήλ. Λόγω του στενού χώρου που δεν επέτρεπε την ολόσωμη εικονογράφησή τους, παρουσιάζονται να εξέρχονται από «παράθυρα του Παραδείσου». Ο Γαβριήλ σαλπίζει ενώ ο Μιχαήλ κρατά ανοιχτό ειλητάριο που γράφει: Ξιφήρης ίσταμαι και φύλαξ ημών δε φίλος πέφυκα είσελθε χαίρων. Ει δε εχθρός και βάσκανος και γεμων δόλου πόρω άπεχε της πύλης ταύτης. Στην κόγχη, κάτω από την πλατυτέρα εικονίζονται, αντί των συλλειτουργούντων ιεραρχών ή της κοινωνίας των αποστόλων, προφήτες. Από αριστερά εικονίζονται ο προφήτης Σαμουήλ, ο προφήτης Δαυίδ, η προφήτισσα Μαριάμ, που αποτελούν τον βόρειο όμιλο και οι προφήτες Δανιήλ, Σολομών και Μωυσής. Η Πρόθεση κοσμείται με ένα κυπαρίσσι, ενώ στο διακονικό, η υπόμνηση δυο θαυμάτων του Χριστού: ο πολλαπλασιασμός των ψαριών και των άρτων και σταφύλια και κανάτα που πιθανόν συμβολίζει το θαύμα της μετατροπής του νερού σε κρασί στο γάμο στην Κανά.

Το έργο της Φραίηζερ στους Βαβύλους είναι σύμφωνα με τους ειδικούς η καλύτερη δουλεία της. Ταυτόχρονα είναι και το μοναδικό έργο της που βρίσκεται εκτός της Χαβάη. Αξίζει να διασωθεί-αν και είναι φυσικό κάποιους να ξενίζει- ως ανάμνηση κάποιων που αγάπησαν τη Χίο, πραγματικά και άδολα.

Βοηθήματα

• Nancy J. Morris: The murals of Ipapandi chapel, Chios: Acultural bridge between Greece and Hawaii
• Περιοδικό “Πελινναίο” τεύχος 2 σελ 10-15