Σπίτια Καρδαμυλιτών στη Χώρα της Χίου

του Βασίλη Αγιαννίδη

Οι Καρδαμυλίτες υπήρξαν γεωργοί και κτηνοτρόφοι, η δε αρχιτεκτονική του οικισμού τους, στο Πάνω Χωριό, κατά τη διάρκεια των τελευταίων αιώνων, ήταν αντίστοιχη με αυτή των μεσαιωνικών μαστιχοχωρίων. Από τα μέσα του 19ου αιώνα ασχολήθηκαν με τη ναυτιλία είτε σαν καραβοκύρηδες, είτε σα ναυτικοί. Η οικονομική ευμάρεια τους δίνει τη δυνατότητα να οικοδομήσουν νησιώτικα νεοκλασικά σπίτια στο χωριό, στο επίνειο του το Μάρμαρο και στη Χώρα του νησιού. Οι περισσότεροι εγκαθίστανται, κυρίως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, στην Αθήνα και στο εξωτερικό. Κάποιες από τις κατοικίες των Καρδαμυλιτών στη Χώρα του Χίου σώζονται και σήμερα ενώ κάποιες άλλες κατεδαφίστηκαν. Στο χάρτη σημειώνονται με κόκκινα στίγματα οι θέσεις των οικιών που περιγράφονται παρακάτω.

Οικία Ασπιώτη-Μόσχου, οδός Κοκκάλη 8
Η οικία Ασπιώτη-Μόσχου οικοδομήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα από τη ναυτική οικογένεια Ασπιώτη, σε απλουστευμένο νεοκλασικό ρυθμό όπως και πολλά άλλα νησιώτικα σπίτια. Πέρασε στην ιδιοκτησία της οικογένειας Μόσχου μετά το γάμο της κόρης του κτήτορα.

Οικία Βαλαντάση, οδός Μαρτύρων 3
Κομψή κατοικία των μέσων του 20ού αιώνα. Από τα ωραιότερα δείγματα μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής στη Χίο.

Οικία Αντωνέλλου-Γεωργιλή, οδός Ναυάρχου Κουντουριώτου 6
Η οικία Αντωνέλλου-Γεωργιλή οικοδομήθηκε το 1895¹ από την οικογένεια Αντωνέλλου και αγοράστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα από τον εφοπλιστή Κωστή Ανδρέα Γεωργιλή. Πρόκειται για ωραιότατο νεοκλασικό κτίριο που διαθέτει μία κατοικία στο υπερυψωμένο ισόγειο, μία κατοικία στον όροφο και ημιυπόγειους αποθηκευτικούς χώρους. Πρόσφατα αναστηλώθηκε υποδειγματικά και αποκαλύφθηκαν οι νωπογραφίες που κοσμούσαν τις οροφές του αρχοντικού οι οποίες είχαν επιχριστεί στα μεταπολεμικά χρόνια.

Οικία Μιχαήλ Καρρά, οδός Μιχαήλ Λιβανού 54
Η οικία Καρρά οικοδομήθηκε από τον εφοπλιστή Μιχαήλ Ιωάννου Καρρά στις αρχές του 20ού αιώνα. Πρόκειται για κτίριο τυπικής νησιώτικης αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από το νεοκλασικισμό όπου διακρίνονται τα τονισμένα περιθυρώματα, τα γείσα και τα γλυπτά μαρμάρινα φουρούσια του εξώστη. Το πλαίσιο της μεταλλικής εξώθυρας καλύπτουν πλάκες τοπικού θυμιανούσικου πωρόλιθου. Στο εσωτερικό διατηρούνται οι νωπογραφίες που κοσμούν τις οροφές στους χώρους υποδοχής στο ισόγειο και τους τοίχους γύρω από την ξύλινη κλίμακα που οδηγεί στα δωμάτια του ορόφου. Δωρίθηκε από την οικογένεια Καρρά στον επιμορφωτικό και πολιτιστικό σύνδεσμο «Φίλοι του Χιώτικού Χωριού» και λειτούργησε ως «Καρράδειος Οικοκυρική Σχολή» του συνδέσμου έως το 1984 οπότε παραχωρήθηκε στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

Οικία Παναγιώτη Καρρά, Λεωφόρος Αιγαίου 110
Η οικία Καρρά οικοδομήθηκε από τον εφοπλιστή Παναγιώτη Ιωάννου Καρρά, στα τέλη του 19ού αιώνα. Πρόκειται για κτίριο νεοκλασικού ρυθμού με ενδιαφέρον κυμάτιο με οδόντες, το οποίο επιστέφει περιμετρικά τις εξωτερικές όψεις. Στο ισόγειο διαρθρώνονται καταστήματα, κατά την συνήθεια της εποχής, και στον όροφο βρίσκεται η κατοικία. Ξυλόγλυπτη σύνθεση με άγκυρα, κάβο, σωσίβιο, τρίαινα και κλάδο ελιάς κοσμεί την εξώθυρα. Στην οικία Καρρά στεγάστηκε τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια η Σχολή Μηχανικών του Χιακού Ναυτικού Συνδέσμου².

Οικία Κολόνα, οδός Καλαμπόκα 22
Πρόκειται για παραδοσιακή οθωμανική κατοικία που οικοδομήθηκε πιθανόν στα τέλη του 19ου ή στις αρχές του 20ού αιώνα. Υπήρξε κατοικία της Ειρήνης Κολόνα, η οποία στα χρόνια του Μεσοπολέμου και της Κατοχής ενοικίαζε δωμάτια. Πολλές φορές διανυκτέρευσε εκεί ο Ήρωας της Αντίστασης Ιάσων Καλαμπόκας³.

Οικία Κτιστάκη, Λεωφόρος Ενώσεως 12
Επρόκειτο για παραδοσιακή νησιώτικη κατοικία η οποία κατεδαφίστηκε στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Διατηρούνται ακόμα, μέσα στην ιδιοκτησία Μιχάλου, η βοτσαλωτή αυλή, τα πλακίδια των δαπέδων, δύο κίονες και το πηγάδι του σπιτιού.

Έπαυλις «Κύμα» Ιωάννη Λιβανού, οδός Ευγενίας Χανδρή 1
Η οικία Λιβανού οικοδομήθηκε από τον εφοπλιστή Ιωάννη Γεωργίου Λιβανό, το 1917. Πρόκειται για κτήριο εκλεκτικιστικού ρυθμού με υπερυψωμένο ισόγειο όπου διαρθρώνονται οι χώροι υποδοχής. Μαρμάρινη κλίμακα οδηγεί σε δύο ορόφους με τα δωμάτια της οικογένειας. Στο ημιυπόγειο βρίσκονται αποθηκευτικοί χώροι. Διατηρείται η εντυπωσιακή όψη της κυρίας εισόδου η οποία καλύπτεται από ορθομαρμάρωση και η οροφογραφία σε ένα από τα σαλόνια του ισογείου.

Την 12^η/25^η Σεπτεμβρίου 1922 φιλοξενείται στην έπαυλη «Κύμα» ο τότε συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας, από όπου κηρύσσει το Εθνικό Κίνημα ζητώντας, μεταξύ άλλων, την παραίτηση του Βασιλιά Κωνσταντίνου Α’ υπέρ του διαδόχου, Πρίγκηπος Γεωργίου, και τον ορισμό κυβερνήσεως αποδεκτής από την Entente Cordiale, την νικήτρια συμμαχία του Μεγάλου Πολέμου ⁴.

Έπαυλις Ζυγομαλά-Λιβανού, οδός Μιχαήλ Λιβανού 51
Η έπαυλη Ζυγομαλά οικοδομήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Θεοδόσιο Μικέ Ζυγομαλά και τη σύζυγο του, Μαριέττα Ζωρζή Μιχαληνού. Πρόκειται για κτίριο νεοκλασικού ρυθμού. Στο ισόγειο διαρθρώνονται βοηθητικοί χώροι και τα δωμάτια του προσωπικού, και στον όροφο οι χώροι υποδοχής και τα δωμάτια της οικογένειας. Αγοράστηκε από τον εφοπλιστή Μιχαήλ Γεωργίου Λιβανό, το 1916. Στις αρχές του 21ου αιώνα πωλήθηκε στον εφοπλιστή Παναγιώτη Νικολάου Τσάκο από τους απογόνους της οικογένειας Λιβανού. Το σπίτι επιτάχθηκε από τους Ναζί την περίοδο της Κατοχής. Οι ωραιότατες νωπογραφίες που κοσμούν τους εσωτερικούς τοίχους και τις οροφές καλύφθηκαν μετά την Απελευθέρωση και αποκαλύφθηκαν και συντηρήθηκαν κατά την τελευταία επισκευή του σπιτιού.

Οικία Σταύρου Λιβανού, οδός Σταύρου Λιβανού 26
Κατά τη δεκαετία του 1930 ο εφοπλιστής Σταύρος Γεωργίου Λιβανός αγόρασε από τον Γιάννη Κωνσταντίνου Χωρέμη μια μεγάλη έκταση στην περιοχή Μπέλλα Βίστα όπου οικοδόμησε μια νησιώτικη κατοικία. Το σπίτι κατεδαφίστηκε στα τέλη του 20ού αιώνα.

Οικία Νικολαδού, οδός Μητροπολίτου Παύλου 7
Η οικία Νικολαδού οικοδομήθηκε στα χρόνια του Μεσοπολέμου, σε παραδοσιακό νησιώτικο ρυθμό με νεοκλασικές επιρροές. Κληροδοτήθηκε στην κόρη του κτήτορα Ευαγγελία Νικολαδού-Παπαδάκη και από εκείνην στην εγγονή του, Σταματία Παπαδάκη-Μαργιωρή. Ενδιαφέρουσες οροφογραφίες κοσμούν τα δωμάτια στις κατοικίες του ισογείου και του ορόφου.

Οικία Περιβολάρη⁵, Μιχαήλ Λιβανού 13
Νησιώτικο σπίτι με νεοκλασικές επιρροές του τέλους του 19ου ή των αρχών του 20ού αιώνα.

Οικία Πουτού, οδός Σαρικάκη 99
Η οικία Πουτού οικοδομήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Έκτοτε υπέστη διάφορες επισκευές και μετατροπές. Διατηρεί ακόμα το χαρακτηριστικό δωμάτιο στο γέρμα, πάνω από τον κοινόχρηστο δρόμο, λίθινη κλίμακα προς τον όροφο και ενδιαφέρον περιθύρωμα στην αυλόπορτα.

Οικίες Ραπίτη, οδός Σαρικάκη 112, 118 και 120
Η οικογένεια Ραπίτη από τα Καρδάμυλα μετοίκησε στα Λιβάδια της Χώρας στα μέσα του 19ου αιώνα. Διατηρούνται τρεις κατοικίες που πέρασαν στην ιδιοκτησία της και οικοδομήθηκαν από τα τέλη του 19ου αιώνα έως το Μεσοπόλεμο. Η παρακείμενη εκκλησία, αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, ανήκε αρχικά στην οικογένεια Ζολώτα, κατόπιν στην οικογένεια Πουτού και τέλος στην οικογένεια Ραπίτη.

Οικία Τζούρου-Σκαρβέλη, οδός Κοραή 1
Η οικία Γεωργίου Στεφάνου Σκαρβέλη οικοδομήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα σε χώρο όπου παλαιότερα βρισκόταν ο ναός της Παναγίας Χαριτωμένης της οικογενείας Βούρου, ο οποίος κατέπεσε με το σεισμό του 1881⁶. Η μορφολογία της παρουσιάζει στοιχεία της παραδοσιακής οθωμανικής αρχιτεκτονικής. Κτήτορες και πρώτοι ιδιοκτήτες του σπιτιού υπήρξαν ο Μιλτιάδης Τζούρος και η σύζυγος του, Σεμίρα Αυγερινού⁷

Οικία Λάμπρου Φατσή, οδός Καλαμπόκα 51
Η οικία του εφοπλιστή Λάμπρου Φατσή οικοδομήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα σε παραδοσιακό νησιώτικο ρυθμό με νεοκλασικές επιρροές. Επρόκειτο για δύο κατοικίες, στο ισόγειο και στον όροφο, με κήπο. Τα τελευταία χρόνια ο κήπος μετατράπηκε σε χώρο στάθμευσης και το ισόγειο σε καταστήματα. Σώζεται μόνο μια από τις οροφογραφίες που κοσμούσαν τα δωμάτια. Ο Λάμπρος Φατσής, επέδειξε μεγάλο θάρρος και γενναιότητα την εποχή της Αντίστασης, Η σύζυγος του, Σταματία Ιωάννου Καρρά, διακρίθηκε για το φιλανθρωπικό έργο της. Τα μεταγενέστερα χρόνια στο κτίριο στεγάστηκε η κλινική Φουρναράκη⁸.

Οικία Νικολάου Φατσή, Λεωφόρος Αιγαίου 94
Η οικία Φατσή οικοδομήθηκε από το δικηγόρο Νικόλαο Φατσή το 1931. Πρόκειται για δύο κατοικίες. Η μια καταλαμβάνει το ισόγειο και η άλλη τον όροφο. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου όπως αυτή διαμορφώθηκε στη Χίο. Ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες διακρίνονται στο στηθαίο όπου υπάρχει ανάγλυφο το μονόγραμμα του ιδιοκτήτη και στο άνω μέρος των εξώθυρων όπου βρίσκεται ξυλόγλυπτος θυρεός με διαγώνιο ταινία. Το σπίτι χρησιμοποιήθηκε σαν φυλακή κατά τη διάρκεια της Κατοχής⁹

1 Προφορική μαρτυρία Κυρίας Ευγενίας Λεμού-Γεωργιλή.
2 Προφορική μαρτυρία †Δημήτρη Ν. Λαϊνά.
3 Προφορική μαρτυρία †Δημήτρη Ν. Λαϊνά.
4 Σπύρος Μαρκεζίνης, Πολιτική Ιστορία της Συγχρόνου Ελλάδος, 2, σελ.30,45, Αθήνα 1973.
5 Προφορική μαρτυρία †Δημήτρη Ν. Λαϊνά, παραδίδεται με επιφύλαξη.
6 Προφορική μαρτυρία Κυρίου Γεωργίου Σκαρβέλη.
7 Προφορική μαρτυρία Κυρίου Τόνη Μερούση.
8 Προφορικές μαρτυρίες †Δημήτρη Ν. Λαϊνά και Κυρίου Ανδρέα Φ. Μιχαηλίδη.
9 Προφορική μαρτυρία †Ειρήνης Φατσή-Δριμπέτα.