Κεραμεία Χίου, παρελθόν και μέλλον;

της Δανάης Αθανασοπούλου

Το αργιλώδες έδαφος της περιοχής των Θυμιανών και συγκεκριμένα στην παραθαλάσσια θέση Κεραμαριά, 3 χλμ νοτιοανατολικά των Θυμιανών και σε μικρή απόσταση από την παραλία του Μέγα Λιμνιώνα, ήταν γνωστό από τα μέσα του 19ου αι. Στις αρχές του 20ου λειτουργούν ήδη στην περιοχή 2 προβιομηχανικές μονάδες παραγωγής πλίνθων και κεραμίδων.

Κατά τη δεκαετία του ’20, ιδρύεται η ανώνυμη εταιρία «Κεραμεία Χίου» με σκοπό τη βιομηχανοποίηση της παραγωγής πλίνθων και την εκμετάλλευση της αγοράς των Μικρασιατικών παραλίων.

Τα σχέδια του εργοστασίου εκπονήθηκαν από Γερμανική εταιρεία το 1921 και οι οικοδομικές εργασίες ολοκληρώθηκαν το 1925. Το κτιριολογικό πρόγραμμα περιελάμβανε τους εξής επιμέρους χώρους:

1. Τον κυρίως χώρο του εργοστασίου, με μηχανοστάσιο, μηχανουργείο, τριβείο, χώρους φορμαρίσματος, ξήρανσης και κλιβάνων.
2. Βοηθητικά κτίρια, όπως τελωνοσταθμαρχείο, οικία τελώνη, κτίριο διοίκησης, οικίες διεύθυνσης και αρχιμηχανικού, χώρο εστίασης και αποθήκευσης.
3. Τη δημιουργία σιδηροδρομικού δικτύου, εναέριου συστήματος μεταφοράς μήκους 800μ και λιμάνι φόρτωσης.

Τυπολογία κτιρίων, περιγραφή της λειτουργίας τους

Η κατασκευή των κτιρίων με σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα υπήρξε από τις πρώτες εφαρμογές της μεθόδου στην Ελλάδα, με χαρακτηριστικότερο σύγχρονο τους παράδειγμα το Τελωνείο της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για κτίρια που κτίζονται στον απόηχο των ευρωπαϊκών βιομηχανικών συγκροτημάτων της εποχής, κατά την περίοδο που θεσπίζονται οι αρχές του Μοντέρνου Κίνηματος στην Αρχιτεκτονική. Ο ρόλος της μηχανής και της βιομηχανίας λαμβάνει πολύ μεγάλη σημασία στην ζωή του ανθρώπου, και η ειλικρίνεια της κατασκευής, η λειτουργικότητα και η εργονομία, αποτελούν βασικές συνθετικές αξίες για τα νέα οικοδομήματα. Αντίθετα, τα διακοσμητικά μοτίβα και η μορφολογική διάθεση των παλαιότερων αρχιτεκτονικών ρευμάτων αμφισβητούνται.

Συνεπώς, μορφολογικά, τα κτίρια είναι απλά, χωρίς διακοσμητικά στοιχεία art deco που συναντώνται σε άλλα λίγο παλαιότερα βιομηχανικά κτίρια που βρίσκονται σε αστικές περιοχές (π.χ Κεραμοποιία Αλλατίνη, Θεσσαλονίκη). Οι όψεις των κτιρίων αποτελούνται από οπλισμένο σκυρόδεμα και συμπαγείς πλίνθους. Αξίζει να σημειωθεί ότι στα αδρανή του σκυροδέματος έχουν χρησιμοποιηθεί θαλάσσια βότσαλα, εμφανή σήμερα λόγω της διάβρωσης του υλικού. Ο τονισμός της οριζοντίου και της καθέτου διεύθυνσης, με τις προεξέχουσες κολώνες, επενδεδυμένες με συμπαγή τούβλα, αποτελεί το μόνο μορφολογικό παιχνίδι, ενώ τα ανοίγματα είναι απλής μορφής με ξύλινα κουφώματα. Οι δίρριχτες στέγες των κτιρίων αποτελούνται από εμφανή, ξύλινο σκελετό και καλύπτονται με κεραμίδες γαλλικού τύπου.

Το βασικό κτιριακό συγκρότημα αποτελείται από 3 κτίρια χωροθετημένα σε διάταξη Π, δημιουργώντας μία κλειστή αυλή. Η τυπική κάτοψη ακολουθεί τα βιομηχανικά κτίρια της εποχής, που είναι συνήθως μονόχωρα, ορθογωνικά, με μεγάλες δίρριχτες στέγες και πλήθος εσωτερικών υποστηλωμάτων, ώστε να εξασφαλίζεται η στατική τους επάρκεια με την κάλυψη των μεγάλων αποστάσεων. Στα ισόγεια των κτιρίων κατασκευάζονται οι κλίβανοι, καθώς επίσης αποθηκευτικοί χώροι, χωματουργείο και χώροι μηχανημάτων. Στους δύο υπερκείμενους ορόφους βρίσκονται τα τριβεία, οι πρέσες, καθώς επίσης και τα παλαιά ξηραντήρια. Τα πατάρια λειτουργούν ως αποθηκευτικοί χώροι.

Τα δύο μεγαλύτερα κτίρια επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω της εναέριας ράγας, ορατής και σήμερα, που αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα σημεία ενδιαφέροντος του συγκροτήματος. Επίσης, σημαντικά στοιχεία της κατασκευής και μάρτυρες της λειτουργίας του συγκροτήματος αποτελούν οι κλίβανοι, κατασκευασμένοι από εξαιρετικά συμπαγείς τοιχοποιϊες, τα πατάρια με τα διάτρητα ξύλινα δάπεδα και τα ανοίγματα, για την άνοδο και κάθοδο των μηχανημάτων, καθώς επίσης και οι επιβλητικές ξύλινες κατασκευές για την ξήρανση των προϊόντων.

Σε υψηλότερο επίπεδο και σε άμεση γειτνίαση με τα τρία βασικά κτίρια βρίσκονται ακόμη δύο μεγάλα, ασκεπή σήμερα ισόγεια κτίσματα, στην ίδια τυπολογία με τα τρία προηγούμενα, που στέγαζαν και αυτά μηχανήματα και χώρους αποθήκευσης του εργοστασίου, ενώ κατά μήκος της γραμμής αιγιαλού, υπάρχουν 4 μικρότερα βοηθητικά κτίρια, απλούστερης μορφής, που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των εγαζομένων σε σίτιση και διοικητικές υπηρεσίες.

Σε άμεση γειτνίαση με τον μώλο, ακριβώς πάνω στην γραμμή του αιγιαλού σώζονται σήμερα κάποιες υπόσκαφες, θολωτές κατασκευές από συμπαγή τούβλα, που λειτουργούσαν ώς χώροι αποθήκευσης για τις βάρκες.

Προταση για την επανάχρησή των κτιρίων

Η παραπάνω περιγραφή έχει ως στόχο να καταδείξει την σπουδαιότητα αυτού του κτιριακού συγκροτήματος, καθώς αποτελεί μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς για την Χίο. Επιπροσθέτως, ο ευρύτερος χώρος των Κεραμείων είναι πολύ σημαντικός για δύο ακόμη λόγους. Εδώ βρέθηκαν κάποια από τα σημαντικότερα παλαιοντολογικά απολιθώματα που έχουν βρεθεί στον Ελλαδικό χώρο, αλλά και σπάνια ευρήματα πανίδας με μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον.

Η πολυσύνθετη, επομένως, σημασία του χώρου αυτού, καθώς επίσης το γεγονός ότι με Προεδρικό Διάταγμα τα Κεραμεία Χίου αποτελούν διατηρητέο κτιριακό συγκρότημα και έχουν αποκτήσει χρήση τουριστική, μπορεί να αποτελέσει έναυσμα για δημιουργική συζήτηση και προβληματισμό σχετικά με τον χαρακτήρα αυτής της χρήσης.

Η περιοχή των Κεραμείων γειτνιάζει με οικισμούς που παρουσιάζουν έντονη τουριστική ανάπτυξη ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ΄80. Συγκεκριμένα, στην περιοχή συναντώνται ογκώδεις ξενοδοχειακές μονάδες, αλλά και πλήθος ενοικιαζόμενων δωματίων, εστιατόρια και καφέ με μεγάλο αριθμό τραπεζοκαθισμάτων και επεκτατικές τάσεις προς τους πεζοδρόμους και τον αιγιαλό. Τα παραπάνω στοιχεία συνθέτουν το είδος του τουρισμού της περιοχής.

Σε αυτό το ευρύτερο περιβάλλον, τα Κεραμεία θα μπορούσαν να αποτελέσουν έναν εναλλακτικό πόλο έλξης για την περιοχή, που να διαφοροποιείται από τους ήδη υπάρχοντες. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί αν μέσα στο νεό κτιριολογικό πρόγραμμα συμπεριληφθούν νέες δραστηριότητες, που σέβονται και αναδεικνύουν τον βιομηχανικό χαρακτήρα του συγκροτήματος και το επιστημονικό ενδιαφέρον της περιοχής, έχοντας ως σκοπό να προσελκύσουν όχι μόνο τουρίστες αλλά και τους μόνιμους κατοίκους.

Η αποκατάσταση των κτιρίων και η επανάχρησή τους ως τουριστική μονάδα μπορεί να συμπεριλάβει όλα τα ενδιαφέροντα στοιχεία των κτιρίων κατά τον σχεδιασμό. Ως πυρήνας της μονάδας θα μπορούσε να λειτουργεί η εσωτερική αυλή, και γύρω από αυτήν να αναπτύσσονται πολλαπλές δραστηριότητες. Στο ισόγειο, όπου χωροθετούνται οι κοινόχρηστοι χώροι του ξενοδοχείου, όπως η αναμονή, το εστιατόριο, το καφέ, θα πρέπει να αναδεικνύεται η ανάμνηση της προηγούμενης χρήσης, με την δημιουργία μικρών, διάσπαρτων εκθεσιακών χώρων για τα μηχανήματα του εργοστασίου, κατά το δυνατόν στις θέσεις που αυτά αρχικά βρίσκονταν. Επίσης, οι κλίβανοι, ως μικροί εσωστρεφείς χώροι, θα ήταν ικανοί να λειτουργήσουν ως λουτρά, είτε και ως μικρά καταστήματα τοπικών προϊόντων, σε άμεση αλληλεπίδραση με την κεντρική αυλή. Ο αυστηρός ορθογωνικός κάνναβος των κτιρίων αποτελεί βοηθητικό συνθετικό στοιχείο, καθότι βάσει αυτου διαιρούνται οι επιμέρους χώροι και δημιουργούνται ευρύχωρα δωμάτια στους δύο υπερκείμενους ορόφους. Τέλος, τα πατάρια είναι χώροι κατάλληλοι για την δημιουργία αιθουσών πολλαπλών χρήσεων, ώστε να μπορεί το ξενοδοχείο να προσελκύει και επιστημονικό τουρισμό.

Στον περιβάλλοντα χώρο, μπορούν να εντάσσονται πολλές και ενδιαφέρουσες δραστηριότητες, όπως κήποι και χώροι αναψυχής, υπαίθριος χώρος προβολών, ξύλινες προβλήτες μέσα στη θάλασσα για παιχνίδι στο νερό. Το σημαντικότερο, ωστόσο, θα ήταν να δημιουργηθεί ένας βιωματικός περίπατος με επιμέρους διαδρομές και θεματικές ενότητες. Η διαδρομή των βαγονέτων από το βουνό εξόρυξης στις ράγες της προβλήτας, αποτυπώνοντας έτσι τη γραμμή παραγωγής του παλαιού εργοστασίου, η διαδρομή του φυσιοδίφη, γύρω από τον γειτνιάζοντα μικρό υδροβιότο, πλούσιο σε σημαντικά ευρήματα πανίδας, η διαδρομή των απολιθωμάτων που θα οδηγεί στις θέσεις που βρέθηκαν όλα τα σημαντικά παλαιοντολογικά ευρήματα, είναι όλα ιδέες που θα μπορούσαν να διηγηθούν την πολυδίαστατη ιστορία των Κεραμείων και της ευρύτερης περιοχής τους, προσελκύοντας τον επισκέπτη που ενδιαφέρεται για τον πολιτισμό, την φύση και την ιστορία του τόπου, στην βάση μίας σύγχρονης, εναλλακτικής μορφής τουρισμού, που να διαφοροποιείται από το δοκιμασμένο μοντέλο προηγούμενων δεκαετιών.

Δανάη Αθανασοπούλου

Υποσημείωση
Τα σχέδια και τα φωτορεαλιστικά είναι τμήμα της διπλωματικής μου εργασίας στο τμήμα Αρχιτεκτόνων, του Α.Π.Θ., που εκπονήθηκε το 2010, σε συνεργασία με την Δινόρα Χατζησάββα και με επιβλέποντες καθηγητές την Εύη Αθανασίου και τον Δημήτρη Κονταξάκη.