Οι Μύλοι των Ταμπάκικων

του Βαγγέλη Χαρίτου

Ο Επάνω Γιαλός, δηλαδή το βόρειο παραλιακό μέτωπο της πόλης της Χίου, μέχρι το Νοσοκομείο, αρκετά υποβαθμισμένο διαχρονικά, χαρακτηρίζεται από τα κτίρια όπου στέγασαν από το 19ο αιώνα ως τα μέσα της δεκαετίας του 1990 (που έκλεισαν τελευταία τα δυο μεγαλύτερα του Ζαφειράκη και του Καραμαούνα) τα βυρσοδεψεία του νησιού. Στη παραλία μπροστά από αυτά, σε δύο γλώσσες ξηράς ορθώνονται μέχρι σήμερα δυο ομάδες ανεμόμυλων. Η πρώτη (νότια ή μύλοι του Αγίου Υπατίου) βρίσκεται απέναντι από το Ιερό της εκκλησίας του Αγίου Υπατίου και αποτελείται από πέντε μύλους που βρίσκονται σε ερειπιώδη κατάσταση. Στη δεύτερη (βόρεια ή Επάνω μύλοι)  οι τέσσερις ανεμόμυλοι έχουν αποκατασταθεί στη δεκαετία του ’90. Σε φωτογραφίες των τελών του 19ου αιώνα και αρχές 20ου, εντοπίζεται μια ακόμη ομάδα νοτιότερα, κάπου  στο χώρο μεταξύ εκβολής χειμάρρου Αγίας Ειρήνης (Κάνδηλος ποταμός) και ιχθυόσκαλας. Διακρίνονταν καθαρά οι δυο ακραίοι μύλοι, ενώ στο μέσον ένα κυκλικό, χαμηλό μα αρκετά φαρδύτερο από τους άλλους κτίσμα, ίσως να υπήρξε ένας ακόμα μύλος.

Οι μύλοι των Ταμπάκικων, διαφέρουν από τους λοιπούς μύλους του νησιού, όχι σε τόσο σε μορφολογικά χαρακτηριστικά-αν και υπάρχουν κι εδώ κάποιες διαφορές- μα σε χρήση. Η κατασκευή τους συνδέεται με τα γειτονικά ταμπάκικα και χρησιμοποιούνταν για την άλεση βελανιδιού, πέτικα (φλοιός πεύκου) σχοινόφυλλου και άλλων υλικών, που χρησιμοποιήθηκαν για την δέψη των δερμάτων. Μονάχα τη περίοδο της Γερμανικής Κατοχής χρησιμοποιήθηκαν για την άλεση δημητριακών. Από τους βόρειους μύλους είναι τριώροφοι οι πρώτος και τρίτος και διώροφοι ο δεύτερος και ο τέταρτος, ενώ από τους νότιους τριώροφοι ήταν οι πρώτος ,τρίτος και ο τέταρτος, ενώ οι δεύτερος  και πέμπτος ήταν διώροφοι. Η σημερινή εικόνα, ακόμα και των αποκατεστημένων μύλων, διαφέρει από την αρχική μορφή τους, αφού δεν σώζονται πλέον οι χαμηλές αποθήκες που περιέβαλλαν ορισμένους από αυτούς, που χρησίμευαν ως χώροι αποθήκευσης των αλεσμένων και των προς άλεση υλικών, μα και ως “κυματοθραύστες”, ώστε να προστατεύονται οι θεμελιώσεις των μυλων από το χειμέριο κυματισμό. Αποθήκες υπήρχαν στους πρώτο τρίτο και τέταρτο ανεμόμυλο της βόρειας ομάδας και στους πρώτο, τρίτο και τέταρτο της νότιας. Στο πέμπτο υπήρχε τοιχίο που είχε ρόλο κυματοθραύστη.  Οι μύλοι αυτοί άνηκαν σε ιδιώτες και τη δεκαετία του 1980 περιήλθαν στο δήμο Χίου. Οι μύλοι του εξαφανισμένου πλέον συγκροτήματος ήταν διώροφοι και μάλλον δε διέθεταν αποθήκες.

Το βόρειο συγκρότημα μύλων των Ταμπάκικων κηρύχθηκε διατηρητέο το 1962 και αποκαταστάθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’90, σύμφωνα με μελέτη (1989) που είχε ως παραγγελειοδότη το δήμο Χίου. Δυστυχώς η μελέτη δεν προέβλεπε τη διατήρηση και αποκατάσταση των αλεστικών μηχανισμών, που πετάχτηκαν στο περιβάλλοντα χώρο και την αποκατάσταση των αποθηκών που αν και ερειπωμένες, ακόμη τους περιέβαλλαν και διατηρούσαν στοιχεία για την αποκατάστασή τους. Το νότιο συγκρότημα κηρύχθηκε διατηρητέο μόλις το 1995, όταν οι τρεις προς τη θάλασσα μύλοι βρίσκονταν ήδη σε ερειπιώδη κατάσταση, αν και τουλάχιστον ο τελευταίος (προς τη θάλασσα) διατηρούσε περισσότερα στοιχεία σε σχέση με σήμερα, μα κανείς ενδιαφέρθηκε έκτοτε για την ένταξη σε κάποιο πρόγραμμα για την αποκατάστασή τους.

Δυστυχώς, οι αποκαταστημένοι Επάνω μύλοι επιβεβαιώνουν την απουσία φαντασίας και προγραμματισμού των δημοτικών αρχών. Έχουν περάσει περισσότερα από είκοσι χρόνια και με εξαίρεση έναν από αυτούς, που χρησιμοποιεί ο Όμιλος φουσκωτών σκαφών, δεν έχει βρεθεί τρόπος αξιοποίησής τους. Η παρούσα δημοτική αρχή, πρότεινε τη χρήση τους ως καφετέριες ή εστιατόρια (!). Η μορφή και τα περιορισμένα τετραγωνικά των χώρων, η αδυναμία εγκατάστασης δικτύου αποχέτευσης και η προστασία της μορφής τους ως διατηρητέα μνημεία, είχαν ως λογική συνέπεια το ναυάγιο της πρότασης. Πιθανές λύσεις είναι είτε η δωρεάν παραχώρηση σε συλλόγους/φορείς του νησιού με μόνη υποχρέωση την συντήρηση του μύλου, είτε η παραχώρηση σε κάποια τοπική παραδοσιακή επιχείριση για την προώθηση των προϊόντων της. Παράλληλα η επισκευή των μύλων κοστίζει στο δήμο Χίου περισσότερο από όσο θα έπρεπε, ενώ η μορφή τους δεν συμβαδίζει με την ιστορία τους. Ο λόγος είναι προφανής: Η κάλυψη της ξύλινης στέγης με ασφαλτόπανο, που αφενός παραμένει εκτεθειμένο στις καιρικές συνθήκες χειμώνα καλοκαίρι, έχει ως αποτέλεσμα τη γρήγορη φθορά του, και τη πρόκληση ζημιών στη ξύλινη στέγη. Το ορατό ασφαλτόπανο δεν ταιριάζει με τους μύλους, αφού δεν υπήρχε την εποχή που κατασκευάστηκαν ενώ αλλοιώνει την εικόνα τους, αφού μοιάζουν σαν να φορούν σκουφιά. Στο γειτονικό Βροντάδο, οι σωζόμενοι και αποκαταστημένοι δυο των “Τριών Μύλων” καλύπτονται με λαμαρίνα, υλικό που συνηθιζόταν στους μύλους της Χίου. Γιατί να μην γίνει το ίδιο και στους μύλους των Ταμπάκικων; Ακόμα κι αν κάποιους ξενίζει η λαμαρίνα, το βάψιμο της πχ με σκούρο καφέ χρώμα, θα θύμιζε ξύλο. Η εξοικονόμιση χρημάτων θα είχε ως αποτέλεσμα τη διάθεση αλλού των χρηματικών ποσών που ξοδεύονται σχεδόν κάθε χρόνο για τη συντήρησή τους, παραδείγματος χάριν στην αποκατάσταση των εδαφολογικών προβλημάτων, ιδίως του τελευταίου προς τη θάλασσα μύλου.

Οι μύλοι του Αγίου Υπατίου χρόνια εγκαταλελειμμένοι, κοντεύουν να εξαφανιστούν. Οι δύο πρώτοι είναι ακόμα αναγνωρίσιμοι, αν και η φθορά προχωρά με γοργούς ρυθμούς: Από τον πρώτο υπάρχει μόνο η τοιχοποιία του, επειδή εδώ και πολλά χρόνια έχουν καταρρεύσει η στέγη και τα μεσοπατώματα, ενώ έχει εξαφανιστεί η αποθήκη που τον περιέβαλλε. Από το δεύτερο που διατηρείται κάπως καλύτερα, η στέγη είναι πλέον ετοιμόρροπη, όπως και ο,τι έχει απομέινει από τον κινητικό μηχανισμό. Ο τρίτος σώζεται σε ύψος 2.00 (δυο) περίπου μέτρα από το έδαφος, από τον τέταρτο είναι ορατή μονάχα η θεμελίωση και από τον πέμπτο, που ο χώρος του έχει καταληφθεί σχεδόν ολοκληρωτικά από τη θάλασσα, υψώνονται τμήματα τοίχων. Ο γύρω χώρος δένει αρμονικότατα με τους μύλους: Εγκαταλελειμμένα πολυβολεία, πρόχειρες κατασκευές, λιθοσωροί αγριόχορτα και σκουπίδια, χαρακτηρίζουν το χώρο που χρησιμοποιείται και ως χώρος στάθμευσης και οι μύλοι παλαιότερα ως αποθήκες.  Για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης είναι απαραίτητος ο καθαρισμός του χώρου, η αναστήλωση των σωζόμενων μύλων, με την αποκατάσταση της λειτουργίας του δεύτερου μύλου και χρήση του ως μουσειακού χώρου για τη λειτουργία των Ταμπακόμυλων. Αν δεν είναι εφικτή η αποκατάσταση των τριών ερειπίων, είναι απαραίτητη η συντήρηση τουλάχιστον των υπολειμμάτων τους και ο καθαρισμός του χώρου, ώστε να μαρτυρείται και στις επόμενες γενιές η ύπαρξή τους.

Βοηθήματα

• Ομάδα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Γυμνασίου Βροντάδου: Ο κύκλος που έκλεισε (Εισαγωγή-επιμέλεια Στέλλας Τσιροπινά) 2η Έκδοση Χίος 2001.
• Ένθετο «7 Ημέρες» εφημερίδας «Καθημερινή», Οι Ελληνικοί Ανεμόμυλοι 18 Ιουλίου 1999.
• Περιοδικό Πελινναίο τεύχος 46 (Καλοκαίρι 2008) Αφιέρωμα: Ταμπάκικα.
• Μουτσάτσου Γιώργου, Χίος 1898-1920, Ένα ταξίδι στο παρελθόν δια μέσου των κάρτ ποστάλ της εποχής. «Ιππόκαμπος» Χίος 2002. Στη σελίδα 50 διακρίνονται οι εξαφανισμένοι σήμερα μύλοι.
• Τσάγκαρη Μιχάλη Ξανθάκη Άλκη: Χίος 100 χρόνια φωτογραφίας 1850-1950, Εκδόσεις Σύνολο 1996. Στη φωτογραφία της σελίδας 144 (της περιόδου του Μεσοπολέμου) διακρίνεται ημιβυθισμένος ο προς τη θάλασσα μύλος, ενώ δεν υπάρχει πια εκείνος της ξηράς από το εξαφανισμένο συγκρότημα.