Αναζήτηση των τόπων προέλευσης και περιγραφή των μαρμάρων που χρησιμοποιήθηκαν κατά την κατασκευή του μνημείου τον 11ο αιώνα

του Βαγγέλη Χαρίτου

Στα Μεσοβυζαντινά μνημεία που συνδέονταν είτε με αυτοκρατορική χορηγία είτε με επιφανείς τοπικούς άρχοντες, η πολυτέλεια του εσωτερικού ήταν δεδομένη. Τα περίλαμπρα ψηφιδωτά, οι πολυτελείς ορθομαρμαρώσεις που κάλυπταν τους τοίχους και τα δάπεδα με τα πολύπλοκα μαρμαροθετήματα βεβαιώνουν, τόσο για την υψηλή αισθητική, όσο για την οικονομική ευρωστία των ιδρυτών αλλά και της ίδιας της αυτοκρατορίας. Η προέλευση των υλικών ήταν από κάθε γωνιά του Βυζαντινού κράτους αλλά και από την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, πολλές φορές αρκετά σπάνια και ακριβά.

Για την προέλευση των μαρμάρων που χρησιμοποιήθηκαν για τη μαρμαρεπένδυση των τοίχων και των δαπέδων του Καθολικού της Μονής υπάρχει η γραπτή μαρτυρία πως τα μάρμαρα προήλθαν από την Κωνσταντινούπολη, μαζί με τον αρχιτέκτονα που σχεδίασε το ναό, τους μαρμαροτεχνίτες και τους ψηφοθέτες, ενώ η δεύτερη από λατομεία της Χίου και μάλιστα από τη περιοχή “Μαρμαροτράπεζα” σε κοντινή προς το μοναστήρι θέση. Οι σωζόμενες σήμερα μαρμαρεπενδύσεις του Καθολικού προσφέρουν στοιχεία που επιβεβαιώνουν και τις δυο παραδόσεις. Αφενός από τη νήσο Προκόννησο (Τούρκικα Marmara Adasi) στην Προποντίδα -πολύ κοντά στην Κωνσταντινούπολη-, προέρχεται μέρος των μαρμάρων που χρησιμοποιήθηκαν στη Νέα Μονή. Ήταν ήδη από τα Ρωμαϊκά χρόνια μια σημαντική πηγή μαρμάρου λόγω των πλουσίων αποθεμάτων που διαθέτει, και αφετέρου  η ύπαρξη στο μνημείο των πολύχρωμων μαρμάρων της Χίου, που ήταν γνωστά από την αρχαιότητα, επιβεβαιώνει και τη δεύτερη παράδοση. Η φυσική πολυχρωμία των μαρμάρων της Χίου μπορούσε να προσφέρει το αισθητικό αποτέλεσμα που επιζητούσαν τόσο οι Ρωμαίοι άρχοντες όσο και οι Βυζαντινοί, με αποτέλεσμα να είναι ιδιαίτερα αγαπητά. Μάρμαρα στη Χίο εξορύσσονταν από την αρχαιότητα σε διάφορες περιοχές όπως στο Λατόμι (πολύχρωμο), στο Κορακάρη (Κόκκινο-ρόδινο), στις Καρυές (το λεγόμενο Εκατοντάλιθος ή Breccia di Aleppo) και στη χερσόνησο Μαργαρίτη Καρδαμύλων (Μαύρο).

Το Καθολικό της Νέας Μονής που η ίδρυση του σχετίζεται με αυτοκράτορες της Μακεδονικής Δυναστείας (Κωνσταντίνος Μονομάχος, Ζωή και Θεοδώρα) ήταν λογικό να διακοσμηθεί με ο,τι πιο πολυτελές και ακριβό υλικό. Παρά τις καταστροφές του 19ου αιώνα, δηλαδή τη πυρπόληση του 1822 και το σεισμό του 1881, πρέπει να έχουν σωθεί δείγματα από τα περισσότερα είδη των μαρμάρων που χρησιμοποιήθηκαν για τη διακόσμηση του ναού στο Ιερό, στον Κυρίως ναό και στα δάπεδα του Εσωνάρθηκα και του Εξωνάρθηκα. Εξαίρεση αποτελούν οι ορθομαρμαρώσεις του Εσωνάρθηκα και του Εξωνάρθηκα, που δε διασώζεται ίχνος από την ορθομαρμάρωση του πρώτου και ελάχιστα ίχνη από του δεύτερου.

Τα μάρμαρα που έχουν χρησιμοποιηθεί στο διάκοσμο του ναού μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες: Εκείνα που προέρχονται από τη Χίο, τον Ελλαδικό χώρο και τη λεκάνη της Μεσογείου.

Τα Χιώτικα λατομεία μετά από μια μακρά περίοδο εγκατάλειψης πιθανόν λόγω των Αραβικών επιδρομών και διαφόρων εσωτερικών προβλημάτων της αυτοκρατορίας (πχ η αναταραχή της εικονομαχίας) επαναλειτουργούν τον 11ο αιώνα. Αφορμή πιθανότατα στάθηκε η ίδρυση της Νέας Μονής, όπου ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Μονομάχος επέλεξε να χρησιμοποιήσει για το μοναστηριακό ναό νέα μάρμαρα και όχι σε δεύτερη χρήση.

Η παρούσα προσπάθεια ταυτοποίησης βασίζεται στην οπτική παρατήρηση και σύγκριση με υλικό βιβλιογραφίας. Είναι πιθανόν να υπάρχουν λανθασμένες ταυτίσεις, αφού η εργαστηριακή διερεύνηση είναι η μόνη ασφαλής μέθοδος.

Μάρμαρα Χίου

Πολύχρωμο μάρμαρο Χίου-Λατόμι (Portasanta)

Το πιο γνωστό μάρμαρο της Χίου που χρησιμοποιήθηκε και στη Νέα Μονή είναι το μάρμαρο που εξορυσσόταν στο Λατόμι. Ανήκει στην κατηγορία των λατυποπαγών μαρμάρων, δηλαδή μετά από γεωλογικές διεργασίες το μάρμαρο θρυμματίστηκε και επαναδημιουργήθηκε όταν ένα άλλο υλικό συγκόλλησε τα κομμάτια, που ονομάζονται πλέον λατύπες, δίνοντας μορφή παρόμοια με του “μωσαϊκού”. Παρουσιάζει μια μεγάλη χρωματική ποικιλία, τόσο στο βάθος (κίτρινο, ρόδινο, κόκκινο κλπ) όσο και στις λατύπες (λευκές, ρόδινες έως γκρι) γεγονός που συνέβαλε στην διάδοσή του εκτός των ορίων της Χίου. Η χρήση του αργότερα στην Ιταλία για τη κατασκευή πυλών σε ναούς έδωσε την ονομασία “Portasanta”, δηλαδή Ιερή Πύλη, με σημαντικότερο παράδειγμα τη πύλη του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη. Η σποραδική χρήση του στη Χίο τα νεώτερα χρόνια σταμάτησε οριστικά με την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Στη Νέα Μονή έχουν χρησιμοποιηθεί τύποι που ως προς το φόντο χαρακτηρίζονται από ρόδινο, κόκκινο και καφέ χρώμα και οι λατύπες γκρι και ρόδινες, ενώ παρουσιάζονται και λευκές φλεβώσεις.

Κόκκινο Κορακάρης

Άλλο μάρμαρο τοπικής προέλευσης είναι εκείνο του Κορακάρη. Η λατόμευσή του γινόταν στις περιοχές Κορακάρη-Μαρμαροτράπεζας. Το χρώμα του μαρμάρου κυμαίνεται από κόκκινο έως ρόδινο με λίγες λευκές φλεβώσεις. Το συγκεκριμένο μάρμαρο είναι γνωστό, διότι σε ορισμένες θέσεις λατόμευσης φέρει απολιθώματα αμμωνιτών (Ammonitico Rosso).

Γκρι Λατόμι

Πρόκειται για ένα μάρμαρο που χαρακτηρίζεται από το γκρι χρώμα και τις κίτρινες – πορτοκαλί φλεβώσεις. Γκρι μάρμαρο στη Χίο εξορυσσόταν στα Καρδάμυλα και στον Κορακάρη. Η ύπαρξη τεμαχίων αυτού του μαρμάρου στο ανενεργό λατομείο στο Λατόμι, οδηγεί στον πιθανότερο τόπο εξόρυξης του.

Στο ναό, υπάρχουν τεμάχια γκρι μαρμάρων που δεν μοιάζουν με το παραπάνω που εξορυσσόταν στο Λατόμι, ούτε μοιάζει με το γκρι που εξορυσσόταν στα Καρδάμυλα (Μαργαρίτης). Το μάρμαρο αυτό φέρει σκουρόχρωμες φλεβώσεις και αν δεν είναι τοπικής προέλευσης, πιθανόν να προέρχεται από τα λατομεία της Τέω (χερσόνησος Ερυθραίας κοντά στη πόλη Σιγιατζίκ) στη Μικρά Ασία.

Μαύρο Μαργαρίτη

Το μαύρο αυτό μάρμαρο εξορυσσόταν στη χερσόνησο που διαχωρίζει τους όρμους Μαρμάρου και Παρπάντων. Αν και δεν έχει χρησιμοποιηθεί σε πλάκες, παρά μόνο σε κρούστες (τεμάχια μαρμάρου διαφόρων σχημάτων), πρόκειται για ένα ομοιόχρωμο μάρμαρο, με ελάχιστες ή καθόλου φλεβώσεις. Σύμφωνα με την Ιταλική ονοματοθεσία των τύπων μαρμάρων ανήκει στην κατηγορία Nero Antico (= αρχαίο μαύρο).

Μάρμαρα Ελλαδικού χώρου

Κόκκινο Ταινάρου (Rosso Antico)

Γνωστό ήδη από την αρχαιότητα, το κόκκινο μάρμαρο Ταινάρου ή Μάνης εξορυσσόταν στις περιοχές Δημαρίστικα και Προφήτης Ηλίας. Χρησιμοποιήθηκε για να στολίσει την “Αιώνια Πόλη” Ρώμη, αλλά υπήρξε ιδιαίτερα αγαπητό και στους Βυζαντινούς. Μάλιστα οι Ρωμαίοι είχαν κατασκευάσει δίκτυο δρόμων από τα λατομεία στη θάλασσα, για να γίνεται ευκολότερα η μεταφορά του υλικού. Στο Καθολικό της Νέας Μονής εντοπίζεται στο δάπεδο του εσωνάρθηκα. Ανήκει στον τύπο των Rosso Antico (Αρχαίο κόκκινο).

Ερέτρια, Fior di persico

Η Ιταλική ονομασία του συγκεκριμένου μαρμάρου σημαίνει ο ανθός της βερυκοκιάς, λόγω του χρώματός του. Όπως και το Χιώτικο του Λατομιού, έχει κι αυτό περισσότερες από μια ποικιλίες. Ο τύπος του λατυποπαγούς αυτού μαρμάρου που έχει εντοπιστεί στη Νέα Μονή, είναι εκείνος με το βαθύχρωμο, σχεδόν μωβ βάθος και τις λευκές λατύπες. Έχει διασωθεί στο τύμπανο του τόξου πάνω από το βορειοδυτικό και νοτιοδυτικό παράθυρο.

Λευκό Θάσου

Η ύπαρξη των μαρμάρινων κοιτασμάτων κοντά στη θάλασσα, υπήρξε η βασική αιτία για την εκμετάλλευση των τεραστίων ποσοτήτων που έχει το νησί από την αρχαιότητα. Το λευκό της Θάσου εξορυσσόταν στην περιοχή Βαθύ. Πρόκειται για ένα λευκό και στιλπνό μάρμαρο, που χρησιμοποιήθηκε τόσο για την κατασκευή αγαλμάτων και κιόνων, όσο και για μαρμάρινες πλάκες. Στη νέα Μονή εντοπίζεται στις κρούστες των διακοσμητικών μοτίβων των δαπέδων.

Λευκό Νάξου

Χονδρόκοκκο μάρμαρο, γνωστό από την αρχαιότητα. Στη Νέα Μονή χρησιμοποιήθηκε για τη συμπληρωματική διάστρωση των δαπέδων, από τα διακοσμητικά μοτίβα μέχρι τους τοίχους. Στο δάπεδο και για τα γείσα και ζεύξεις των ορθομαρμαρώσεων.

Μάρμαρα Μεσογείου

Κίτρινο-πορτοκαλί Chemtou Τυνησίας

Στη Ρωμαϊκή πόλη Simitthus της Τυνησίας υπήρχαν τα σημαντικότερα λατομεία κίτρινου μαρμάρου (Giallo Antico) της αρχαιότητας. Τα λατομεία αυτά, καθώς και άλλα που εξόρυσσαν σπάνια μάρμαρα, αποτελούσαν Ρωμαϊκή αυτοκρατορική ιδιοκτησία. Στη Νέα Μονή χρησιμοποιήθηκε σε μικρή ποσότητα και μονάχα στη διάστρωση των δαπέδων, ως πλαίσια κυκλικών και ορθογωνίων πλακών καθώς και σε κρούστες.

Προκοννήσου Προποντίδα Τουρκία

Το πλέον αγαπητό μάρμαρο των Βυζαντινών, αφού στη νήσο Προκόννησο της Προποντίδας υπήρχαν και υπάρχουν μέχρι σήμερα, τεράστιες ποσότητες μαρμάρου. Το μάρμαρο αυτό, χαρακτηρίζεται από τις γκρι γραμμές που διαγράφονται στο υπόλευκο φόντο. Χρησιμοποιήθηκε για κατασκευή γλυπτών κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, αλλά και για πλάκες δαπέδων και ορθομαρμαρώσεων, κίονες κ.α. Στη Νέα Μονή εντοπίζεται σε όλα τα δάπεδα και ιδιαίτερα στον εξωνάρθηκα.

Σκούρο πράσινο Νήσος Έλβα Ιταλία

Μονάχα μια πλάκα αυτού του μαρμάρου υπάρχει στη Νέα Μονή. Είναι ο κεντρικός μαρμάρινος δίσκος του πενταόμφαλου στον εξωνάρθηκα. Ονομάζεται marmo di Santa Cattarina= Μάρμαρο της Αγίας Αικατερίνης, από την περιοχή εξόρυξης. Παρουσιάζει μικρού μεγέθους λατύπες, πολύ σκούρες σε φόντο ανοιχτότερο. Λόγω της σπανιότητας του υλικού, προτιμήθηκε να τοποθετηθεί αυτούσιο, παρά να κοπεί ώστε να γίνει τέλειος κύκλος.

Γκριζοπράσινος διορίτης

Πρόκειται για ένα σπάνιο υλικό που πιθανότατα προέρχεται από την περιοχή Umm Shegilat της Αιγύπτου. Αρκετά σκληρό πέτρωμα, που στη Νέα Μονή χρησιμοποιήθηκε για πλάκες ορθομαρμάρωσης (σώζονται μονάχα δυο κατά χώραν) και για τις βάσεις και τα κιονόκρανα των κιόνων του Εξωνάρθηκα.

Δοκίμειο Φρυγίας

Το ακριβότερο μάρμαρο στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, υπάρχει και στην αυτοκρατορική Νέα Μονή. Χαρακτηρίζεται ως λευκό με γαλάζιες φλεβώσεις. Σώζεται σε δυο πλάκες εκατέρωθεν του παραθύρου της δεύτερης ζώνης του Κυρίως Ναού.

Βιβλιογραφία

• Ζολώτα Γεωργίου, Ιστορία της Χίου τόμος Α1 Αθήνα 1921
• Κοκκορού-Αλευρά Γεωργία Corpus αρχαίων λατομείων Αθήνα 2014
• Μπούρα Χαράλαμπου, Η Νέα Μονή της Χίου Αθήνα 1981
• Φωτεινού Γρηγορίου, Νεαμονήσια εν Χίω 1865

Ιστοσελίδες

• Corsi Collection of decorative stones (www.oum.ox.ac.uk/corsi/)
• Catalogo della collezione di marmi antichi (www.museofisiocritici.it/)