της Άννας Σταματίου
Έχουμε σ’ ολόκληρο τον πλανήτη μόνο επτά διαφορετικά είδη θαλάσσιας χελώνας. Οι πρόγονοί τους γνώρισαν τους δεινόσαυρους και οι απόγονοί τους κατάφεραν να επιβιώσουν όσο συνέβαιναν οι διάφορες φυσικές καταστροφές και απότομες μεταβολές του κλίματος που οδήγησαν χιλιάδες άλλα είδη στην εξαφάνιση. Στις μέρες μας απειλούνται και πάλι, αλλά τούτη την φορά την απειλή την αποτελούμε πια εμείς – το ανθρώπινο είδος. Οι ενδείξεις για το μέλλον τους είναι ανησυχητικές εφόσον κάποιοι πληθυσμοί τους θέλουν πολλή υποστήριξη για να συντηρηθούν στα υφιστάμενα επίπεδα.
Κατά τη δεκαετία του ’80 κόντεψε να χαθεί για πάντα το μικρότερο είδος απ’ όλα, η λεπιδόχελυς του Ατλαντικού (Lepidochelys kempii) που αναπαράγεται στον κόλπο του Μεξικού. Για καλή της τύχη όμως επρόκειτο κυρίως για χωρικά ύδατα των ΗΠΑ και του Μεξικού και οι κρατικοί μηχανισμοί των δυο χωρών συνεργάστηκαν και αντέδρασαν με αποφασιστικότητα επιβάλλοντας μέτρα προστασίας (ειδικά στους αλιείς) που έφεραν αποτέλεσμα. Κι ο πληθυσμός σταθεροποιήθηκε.
Στην Μεσόγειο συναντιούνται μόνο τρία είδη θαλάσσιας χελώνας: η πράσινη (Chelonia mydas), η καρέττα (Caretta caretta) και η δερματοχελώνα (Dermochelys coriacea). Οι δυο πρώτες αναπαράγονται κιόλας στη Μεσόγειο, ενώ η τελευταία, η τεράστια δερματοχελώνα, που είναι και η μεγαλύτερη απ’ όλες, μας έρχεται από τα νερά του Ατλαντικού, περνώντας τα στενά του Γιβραλτάρ, μόνο σαν επισκέπτης. Είναι εντυπωσιακότατο ζώο που του επιτρέπουν οι ανατομικές του ιδιαιτερότητες να αντέχει σε πολύ πιο χαμηλές θερμοκρασίες από τις υπόλοιπες χελώνες, και να εκτελεί καταδύσεις σε μεγαλύτερα βάθη. Υπάρχουν καταγραφές τους και στα 1,200 μέτρα – όσο και μια φάλαινα φυσητήρας – και μπορούν να μείνουν βυθισμένες ως και 85 λεπτά μέχρι να ανέβουν ξανά στην επιφάνεια για να πάρουν την επόμενή τους αναπνοή. Παρ’ όλο το μέγεθος τους (το βάρος μιας ενήλικης ενδέχεται να φτάσει μέχρι και τα 900 κιλά) η δερματοχελώνα τρέφεται σχεδόν αποκλειστικά με μέδουσες και, καθώς αυτές δεν είναι ιδιαίτερα πλούσιες σε θρεπτικές ουσίες, αναγκαστικά καταναλώνει μεγάλες ποσότητες. Δεν έχει δόντια αλλά το εσωτερικό του στόματός της είναι επενδεδυμένο με εκατοντάδες σάρκινα «αγκάθια» που εμποδίζουν την διαφυγή της γλιστερής τροφής της, οδηγώντας την σταθερά προς τον οισοφάγο. Δερματοχελώνες βρίσκονται σ’ όλους τους ωκεανούς (εκτός του Αρκτικού και του Ανταρκτικού) αλλά, αν και ο πληθυσμός του Ατλαντικού θεωρείται σταθερός, εκείνος του Ειρηνικού συνεχίζει να μειώνεται επικίνδυνα, εξαιτίας της κλοπής των αυγών του και της παρεμπιπτούσης αλιείας.
Η «πράσινη» χελώνα φέρει το όνομα αυτό εξαιτίας του λίπους της. Όταν είναι ακόμα ανήλικη τρέφεται με διάφορα είδη, αλλά μεγαλώνοντας αλλάζει τη δίαιτά της και μετατρέπεται σε χορτοφάγο, επιλέγοντας να βόσκει τις φυκιάδες – δηλαδή τα λιβάδια της Ποσειδωνίας – στα οποία κάνει μια πολύ χρήσιμη συντήρηση, βελτιώνοντας ένα σημαντικό ενδιαίτημα για τα άπειρα είδη που εξαρτούνται απ’ αυτό. Από τα χόρτα που τρώει χρωματίζεται ανάλογα και το λίπος της. Παρ’ ότι συναντάται σε ελληνικά νερά, δεν υπάρχουν καταγραφές φωλεοποίησης πράσινης χελώνας στην Ελλάδα – προτιμούν τα πιο θερμά νερά της νότιο-ανατολικής Μεσογείου και βγαίνουν κυρίως στις ακτές της Κύπρου και τις νότιας Τουρκίας, αλλά και στο Λίβανο, το Ισραήλ και την Αίγυπτο. Φαίνεται ότι το κρέας της πράσινης παραμένει επιθυμητό στην Αίγυπτο, γιατί βρίσκεται προς πώληση στις κρεαταγορές τις Αλεξάνδρειας παρά το γεγονός ότι το εμπόριο αυτό είναι παράνομο.
Σε αντίθεση με τις «πράσινες», η «δική μας» χελώνα, η καρέττα, είναι παμφάγο ζώο. Το μεγάλο κεφάλι της φέρει ιδιαίτερα δυνατή γνάθο που της επιτρέπει να συντρίβει το κέλυφος αστακών, καβουριών, αχινών αλλά και οστρακοειδών. Αγαπημένος της μεζές και οι μέδουσες, τα καλαμάρια, οι σουπιές και τα χταπόδια. Όπως οι θηλυκές των άλλων ειδών, κι αυτή επιστρέφει (συνήθως κάθε δυο χρόνια) στην αμμουδιά απ’ όπου ξεκίνησε η ίδια τη ζωή της για να σκάψει τη φωλιά της και να εναποθέσει εκεί τα αυγά της. Το κάνει στα τυφλά, εφόσον η διαδικασία γίνεται τη νύχτα, και χρησιμοποιεί τα πίσω της πτερύγια για να ανοίξει τον λάκκο. Δεν θα γυρίσει να ελέγξει την δουλειά της, ούτε θα προσφέρει καμία παραπάνω φροντίδα στα παιδιά της. Όπως έκανε κι εκείνη, θα παλέψουν για την επιβίωσή τους αβοήθητα. Πριν βγει στην παραλία να γεννήσει θα έχει ζευγαρώσει στην θάλασσα. Οι αρσενικές μαζεύονται κοντά στις παραλίες ωοτοκίας και περιμένουν τις θηλυκές.
Μέχρι να ‘ρθουν ίσως επισκεφθούν κι έναν «σταθμό καθαρισμού». Αυτή η συμπεριφορά γνωστή από άλλα μέρη του κόσμου, έχει καταγραφεί πρόσφατα από τον ερευνητή Κώστα Παπαφιτσώρο, και στον κόλπο του Λαγανά, στην Ζάκυνθο. Οι χελώνες πάνε και μένουν για ένα διάστημα ακίνητες μέχρι τα ψάρια (που φαίνεται να τις περιμένουν) να τις καθαρίσουν από κάποιους μικροοργανισμούς που τις ενοχλούν. Τεντώνουν μάλιστα τον λαιμό και ανοίγουν τα πτερύγια για την διευκόλυνση του «προσωπικού». Κάποιες κάνουν περιπολίες πάνω από τα σημεία αυτά, μέχρι να ελευθερωθεί μια «θέση», ενώ άλλες, πιο ανυπόμονες, κατεβαίνουν και διώχνουν την υφιστάμενη «πελάτισσα», τραβώντας της τα πτερύγια. Τέτοιες κάπως πιο επιθετικές συμπεριφορές παρατηρούνται ειδικά την περίοδο της αναπαραγωγής. Οι αρσενικές συχνά αλληλοδιώχνονται και δεν διστάζουν να δαγκώσουν. Πάνε μάλιστα με κάθε ευκαιρία να παρενοχλήσουν τον αντίπαλό τους την ώρα που εκείνος ζευγαρώνει, προσπαθώντας να τον χωρίσουν από τη θηλυκιά και να τον αντικαταστήσουν. Γενικά όμως είναι ειρηνικά και μοναχικά ζώα που δεν φαίνεται να επιδιώκουν κοινωνικές σχέσεις μεταξύ τους. Με την πάροδο του χρόνου πολλές απ’ αυτές φιλοξενούν αποικίες από άλλους οργανισμούς, γινόμενες μεταφορικό μέσο (και πηγή τροφής μάλιστα) για μικροσκοπικά καβουράκια, ρεμόρας, οστρακοειδή και θαλάσσια φυτά – δηλαδή ένα αυτοτελές κινητό οικοσύστημα.
Οι προσπάθειες της περιβαλλοντικής κοινότητας των τελευταίων 30 ετών έχουν φέρει θετικά αποτελέσματα για την καρέττα στην Μεσόγειο. Ο πληθυσμός της δεν πέφτει πια με την ιλιγγιώδη ταχύτητα που βλέπαμε παλαιότερα. Και μια «καλή χρονιά» φέρνει και στις χιώτικες παραλίες (μεμονωμένα κυρίως) περιστατικά φωλεοποίησης. Το 2016 υπήρξε μια τέτοια. Όμως, δεν μας επιτρέπεται να πιστέψουμε πως λύσαμε το πρόβλημα.
Αν θέλουμε παράδειγμα ανεπάρκειας και ολιγωρίας το έχουμε στην περίπτωση του κόλπου του Λαγανά, όπου μετά την ίδρυση ολόκληρου Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Ζακύνθου πριν τόσα χρόνια (ιδρύθηκε το 1999) δεν καταφέρνουμε να συντηρήσουμε τον αριθμό των φωλιών στον πιο σημαντικό τόπο αναπαραγωγής της χώρας. Ως αποτέλεσμα, η καρέττα εγκαταλείπει τον Λαγανά σιγά-σιγά. Τώρα φαίνεται ο κόλπος της Κυπαρισσίας να είναι πιο σημαντικός για την επιβίωσή της από την Ζάκυνθο. Οι οργανώσεις που ασχολούνται με τη θαλάσσια χελώνα στην Ελλάδα (MEDASSET, ΑΡΧΕΛΩΝ και WWF) περιμένουν ανήσυχες να δουν ποια μέτρα προστασίας θα συμπεριληφθούν στο Προεδρικό Διάταγμα που έχει υποσχεθεί το κράτος χρόνια τώρα και που αναβάλλεται η δημοσίευσή του μήνα με τον μήνα. Αυτοί είμαστε.
