Περί αριστείας και… αχρηστίας

γράφει ο Μιχάλης Ανεζίρης

Με αφορμή την πολύκροτη διαμάχη που κατά καιρούς ξεσπά στα κοινωνικά δίκτυα για το αν πρέπει να καταργηθεί ή όχι η αριστεία – ζήτημα που συνοδεύεται από τον φανατισμό και την υπερβολή που μας χαρακτηρίζει σε όλα μας – καταθέτω εδώ κάποιες σύντομες σκέψεις, μέσα κι από την εκπαιδευτική μου εμπειρία:

Αφού επισημάνουμε ότι στην κλασσική εποχή “άριστος”, κατά τον Αριστοτέλη, ήταν όποιος μπορούσε να βρει το προσωπικό του μέτρο – κοινώς, να βγάζει στην επιφάνεια τον καλύτερο και πιο ισορροπημένο εαυτό του – ας δούμε κατά πόσον η παιδεία μας σήμερα προσεγγίζει ένα τέτοιο κριτήριο. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα λοιπόν επιβραβεύει ως “άριστους”:

• τους μεγαλύτερους παπαγάλους (δε χρειάζεται, πιστεύω, ανάλυση)
• όσους διαθέτουν συγκλίνουσα σκέψη (όσους δηλαδή ανταποκρίνονται ως τέλειοι μικρομέγαλοι σε όσα οι ενήλικες ήδη έχουν προαποφασίσει ως “μοναδική σωστή λύση”. Κλασσικό τέτοιο παράδειγμα στα φιλολογικά μαθήματα είναι η περιστροφή μιας λογοτεχνικής ανάλυσης γύρω από το καταραμένο ερώτημα “Ποιο είναι το νόημα;”, όπου περιμένουμε από τον μαθητή να μας δώσει την μία απάντηση που έχουμε στο μυαλό μας – κι εμείς κι η κοινωνία ολόκληρη – ως ορθή.)
• όσους ξεχωρίζουν σε θεωρητικές γνώσεις βασισμένες σε ατελείωτη συσσώρευση πληροφοριών συχνά άχρηστων για τη μετέπειτα ζωή, ενώ δεν διδάσκονται και δεν αξιολογούνται πρακτικές δεξιότητες απολύτως αναγκαίες για το μέλλον ενός νέου ανθρώπου (η μαγειρική, η απλή κατασκευαστική, κάποιες πρακτικές τεχνικές επιβίωσης έχουν εδώ και χρόνια εισαχθεί ως μαθήματα σε προηγμένα και “διορατικά” εκπαιδευτικά συστήματα όπως το Φινλανδικό.)
• όσους ανταποκρίνονται επιτυχώς σε δοκιμασίες που περιορίζονται σε ένα πολύ στενό φάσμα των δυνατοτήτων του ανθρωπίνου εγκεφάλου, παραγκωνίζοντας νοητικούς τομείς όπως η αποκλίνουσα σκέψη, η δημιουργικότητα και η φαντασία.

Έχω στην τάξη, στο μάθημα της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, δύο μαθητές που υστερούν σε όλους τους τομείς που το σύστημα χαρακτηρίζει ως σημαντικούς (Γραμματική, Σύνταξη, Ορθογραφία, Λεξιλόγιο κλπ), οι οποίοι όμως μου φέρνουν κατά καιρούς ιστοριούλες που συγγράφουν οι ίδιοι – κείμενα που σφύζουν από χιούμορ, φαντασία κι ευρηματικότητα. Πέρα από το να λάβω κάτι τέτοιο υπόψη μου για να τους ανεβάσω τον βαθμό στο μέτρο του δυνατού, το εκπαιδευτικό σύστημα μου στερεί την δυνατότητα να τους απονείμω “αριστείο” δημιουργικής φαντασίας. Το σύστημα, κατ’ αντιστοιχία, στερεί από μαθητή εξαιρετικό π.χ. στα Καλλιτεχνικά κι αδύναμο στα μαθήματα συμβατικής γνώσης την ευκαιρία να λάβει αριστείο για τον τομέα όπου ξεχωρίζει.

Φτάνοντας στην ουσία: η αριστεία σήμερα αντικατοπτρίζει τα στρεβλά ιδεώδη που υιοθετούμε ως κοινωνία και πασχίζουμε εναγωνίως να μεταδώσουμε στα βλαστάρια μας (μην τυχόν και δεν γίνουνε σαν…τα μούτρα μας): διαχωρίζει τα παιδιά σε μια ελίτ “εκλεκτών” κι ένα τσούρμο “άχρηστων”, ενώ τα κριτήρια με τα οποία χορηγείται ευνοούν συνήθως τους γόνους των ανώτερων κοινωνικοοικονομικά ταξεων, οι οποίοι προσέρχονται στο σχολείο από πλεονεκτική θέση λόγω παιδείας των γονιών τους κι αυξημένης δυνατότητας για εξωσχολική βοήθεια. Πέρα όμως από αυτό, πόσο επιτυχημένο είναι ένα σύστημα που δαχτυλοδείχνει κάποιους λίγους ως “προικισμένους” και “προνομιούχους”, ενώ αποθαρρύνει τους πολλούς από το να βγάλουν ανεμπόδιστα την καλύτερη πλευρά τους και να εκδιπλώσουν τα δικά τους ταλέντα; Δεν μπορεί κάθε ανθρωπος να είναι κάπου “άριστος”; Σαφώς και μπορεί…

Δεν υπάρχει κανένας άνθρωπος χωρίς ταλέντα! Μαγκιά μας ως εκπαιδευτικών λειτουργών θα είναι να ενθαρρύνουμε την ανάδειξή τους και στα παιδιά που σήμερα στιγματίζονται ως “αποτυχημένα” εξατίας της αναπηρίας του σχολείου στην ουσιαστική αξιολόγηση. Αντί να μπλέκουμε σε πολωτικά διλήμματα του στυλ: “Ναι ή όχι στην αριστεία;”, ας διερωτηθούμε μάλλον “Ποια αριστεία”; Ας γίνει το αριστείο ατομικός έπαινος κι ενίσχυση για το κάθε παιδί που εξωτερικεύει κάπου το καλύτερο δυναμικό του, αντί για διαδικασία απονομής… Όσκαρ, που χωρίζει τους μαθητές σε παιδιά “ανώτερου και κατώτερου θεού”.