του Ευγένιου Μιχαήλ
Τεμαχίζοντας την ρέουσα ιστορία σε ξεχωριστά κομμάτια και βάζοντάς τους ταμπέλες είναι μια βάρβαρη υπόθεση. Βασίζεται σε γενικεύσεις που είναι πάντα σίγουρο ότι θα αδικήσουν πολλές μικρές ιστορίες που είναι διαφορετικές από τον κανόνα. Θέτει πλαστά χρονικά όρια, όταν σχεδόν τίποτα δε ξεκινά ή σταματά απότομα. Και παραβλέπει όλες εκείνες τις τάσεις και συσσωρεύσεις εμπειριών που χαρακτηρίζονται πάνω από όλα όχι από σπασίματα αλλά από μια συνέχεια.
Σίγουρα όμως το νέο ‘προσφυγικό’ όπως το έζησε όλη η Ευρώπη από το 2015 και μετά, όταν το δει κανείς συνολικά, χαρακτηρίζεται από κάποιες απότομες στροφές και κάποιες πολύ διακριτές φάσεις. Το ίδιο και στη Χίο, που ζει το δικό της σημαντικό κεφάλαιο του προσφυγικού. Κάποια από τα κομμάτια αυτής της τοπικής ιστορίας αντανακλούν γενικότερες τάσεις που συναντώνται και αλλού, ιδιαίτερα όταν έρχονται σαν αποτέλεσμα διεθνών πολιτικών κινήσεων. Ακόμη και τότε, όμως, η Χίος, όπως και κάθε άλλος τόπος, ακολουθεί τη δική της, ιδιαίτερη πορεία. Η τοπική κοινωνία, οι πρόσφυγες, και οι διεθνείς εθελοντές -οι τρεις βασικοί ανθρώπινοι άξονες του προσφυγικού- χαράζουν την πολύ δική τους, ξεχωριστή ιστορία.
Ακολουθεί μια απόπειρα περιοδολόγησης του προσφυγικού στη Χίο. Είναι μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας να ξεκινήσει μια κουβέντα πάνω στη ιστορία του προσφυγικού στη Χίο (για λεπτομέρειες δείτε το τέλος του κειμένου). Θα διαβάσετε γνώμες και στοιχεία που θα παραξενέψουν και θα προκαλέσουν διαφωνίες, αν μη τι άλλο σε σχέση με το ποιές είναι βασικές φάσεις και τί περιέχουν. Αυτός όμως είναι και ο σκοπός αυτής της απόπειρας: να ανοίξει η κουβέντα για το τί έγινε, πότε και γιατί, να αρχίσουν να μαζεύονται πηγές και μαρτυρίες πριν σβήσουν ή σβηστούν, να ξεκινήσει η συλλογική ανάλυση και η (αυτο-)κριτική. Τί έφερε την αλλαγή, για παράδειγμα, από τη μία φάση στην άλλη; Τί μπορούμε να μάθουμε για το προσφυγικό, και τί μπορούμε να μάθουμε για όλο εκείνον τον κόσμο που το βίωσε στη Χίο, για την κοινωνία της Χίου όπως άλλαξε από το 2015 και μετά;
Άγνοια
Η πρώτη περίοδος δεν έχει μια αρχή αλλά έχει σίγουρα ένα τέλος: το 2015. Είναι η περίοδος που κυριαρχείται από την άγνοια της τοπικής κοινωνίας για το ποιοί είναι οι πρόσφυγες, ποιές είναι οι ανάγκες τους, ποιές είναι οι ιστορίες τους, και πώς θα μπορούσε να υπάρξει μια κάποιας μορφής συνύπαρξή τους με τους ντόπιους. Άλλα ‘ψυχρά’ αισθήματα συμπληρώνουν την ατμόσφαιρα της εποχής: αδιαφορία, συμπόνοια εξ’αποστάσεως, ή ένας αδιαμόρφωτος φόβος του αγνώστου ‘άλλου’.
Βεβαίως κάποιοι ήξεραν καλύτερα. Κάποιοι στο λιμενικό είχαν πολλές ιστορίες, προσωπικές, κοντινές, δραματικές να πούνε, αν και δεν τις μοιράζονταν δημόσια. (Ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα για προφορική ιστορία) Το ίδιο ισχύει και για όλους όσους αναγκαστικά, λόγω δουλειάς βρέθηκαν να μοιράζονται μέρος της μέρας τους με τους μετανάστες και τους πρόσφυγες στο κέντρο κράτησης στο Μερσινίδι (Πόσες αλλαγές είχαμε στους χώρους και στη λειτουργία αυτών των κέντρων τα τελευταία χρόνια!). Και ήταν και αυτοί που συμπαραστέκονταν στους πρόσφυγες, χωρίς να είναι η δουλειά τους, οργανωμένοι και μη, με πιο συστηματική παρουσία αυτή της ΛΑΘΡΑ;.
Η συντριπτική πλειοψηφία του νησιού όμως δεν ασχολούνταν. Όχι ότι οι μεν δεν ήξεραν την ύπαρξη των δε. Αλληλοαντικρύζονταν συχνά στο λιμάνι, ή στο παραλιακό δρόμο από τα νταμάρια του Μερσινιδίου προς την πόλη, όταν μικρές ομάδες προσφύγων το πήγαιναν περπατητά προς το λιμάνι για να πάρουν το πλοίο για Πειραιά. Αλλά για το περισσότερο κόσμο η επαφή σταματούσε εκεί. Ούτε πολλές κουβέντες γινόντουσαν, ούτε καν γνώμη πρέπει να είχαν οι περισσότεροι. Οι τοπικές εφημερίδες δεν ασχολούνταν πέρα από τη στεγνή αναπαραγωγή κάποιων αριθμών από τα δελτία αφίξεων προσφύγων και μεταναστών, ή ‘λαθρομεταναστών’ όπως ήταν ο γενικά αποδεκτός όρος τότε. Η Χίος φάνταζε μακριά από τον εφιάλτη της Χρυσής Αυγής και των συνεχών ρατσιστικών επιθέσεων που συνέβαιναν ανά την Ελλάδα. Μπορούσες να περάσεις ένα καλοκαίρι ολόκληρο στη Χίο και να μην ακούσεις κουβέντα για τους πρόσφυγες.
Είναι ενδιαφέρον ότι αυτή η φάση συνεχίστηκε και τους πρώτους μήνες του 2015, ενώ οι αφίξεις αυξάνονταν πέρα από τα συνηθισμένα, και οι προειδοποιήσεις πλήθαιναν ότι λόγω του πολέμου στη Συρία κάτι μεγάλο ήταν πλέον αναπόφευκτο να συμβεί. Ήταν στρουθοκαμηλισμός; Ήταν ότι ο κόσμος ήταν απασχολημένος με τον Βαρουφάκη και τα capital controls; Η μήπως ήταν μια τυφλή πίστη σε ένα υπάρχον σύστημα προστασίας, σε ένα ικανό κράτος, σε ένα ευρωπαϊκό μηχανισμό που θα έδινε τη λύση όσο μεγάλοι και ας ήταν οι αριθμοί; Οι εξελίξεις διάψευσαν κάθε τέτοια ελπίδα.
Μαζική Αλληλεγγύη
Το καλοκαίρι του 2015 τα σύνορα άρχισαν να τρίζουν. Τον Αύγουστο, το άνοιγμα των συνόρων από τη Γερμανία έφερε μια εντυπωσιακά μεγάλη αύξηση στις αφίξεις. Τότε αρχίζει η ‘χρυσή εποχή’ της Μαζικής Αλληλεγγύης. Ήταν μεν γεμάτη πόνο και αγωνία, αλλά οι περισσότεροι πρόσφυγες έπαιρναν αυτό που θέλανε. Η Χίος ήταν για τους περισσότερους ένας σταθμός λίγων ημερών στο ταξίδι τους προς τα πλουσιότερα κράτη της Ευρώπης. Η παραμονή τους στο νησί ήταν χωρίς παρέκτροπα και χωρίς μεγάλα προβλήματα αποδοχής. Αντίθετα η τοπική κοινωνία έδειξε το καλύτερό της πρόσωπο. Αποτέλεσμα ήταν ότι δόθηκε σιγά σιγά η εντύπωση στα εθνικά και διεθνή μέσα ότι η Χίος ήταν ο καλύτερος, ευπρεπέστερος, και πιο φιλόξενος τόπος υποδοχής από τα άλλα νησιά. Η Χίος γίνεται υπόδειγμα, ‘ή ελπίδα μιας γερασμένης Ευρώπης‘. (Σε αντιδιαστολή με την Κώ. Μια συγκριτική ιστορία του προσφυγικού στα διάφορα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου θα απέφερε πολλά ενδιαφέροντα ευρήματα).
Ένα κύριο χαρακτηριστικό αυτής της φάσης ήταν η ριζική μετατόπιση των χώρων όπου έφταναν και όπου συγκεντρώνονταν οι πρόσφυγες, από τη περιφέρεια της χιακής καθημερινότητας στην καρδιά της. Οι καθημερινές αυξήσεις εκατοντάδων προσφύγων απλώθηκαν σε όλες τις ακτές του νησιού, σε κατοικημένους οικισμούς, ακόμη και στο λιμάνι της ίδιας της πόλης. Ταυτόχρονα το κέντρο του Μερσινιδίου ξεπεράστηκε από τις εξελίξεις και οι πρόσφυγες βρήκαν καταφύγιο στον Κήπο, στο κέντρο του αστικού ιστού. Πιο κέντρο δε γινόταν. Ξαφνικά, μέσα σε λίγες μέρες, οι πρόσφυγες έγιναν αναπόσπαστο μέρος της καθημερινής ζωής των Χιωτών.
Είναι ενδιαφέρον ότι επειδή η νέα αυτή φάση ήρθε μετά από αυτή της Άγνοιας ο κόσμος ήταν σχετικά απροετοίμαστος για το πώς έπρεπε να αντιδράσει. Οπότε η αλλαγή στάσης έγινε σπαστά, ατομικά, μέσα από πολύ συγκεκριμένες, πολύ προσωπικές εμπειρίες: είτε γιατί συνάντησες μια πρόσφυγα, είτε γιατί η μητέρα σου είδε κάποιον. Για αυτό το λόγο η αλλαγή φάσης γίνεται σταδιακά, σε διαφορετικούς χρόνους και με μεγάλες ποικιλίες (Αυτό το κεφάλαιο θα ήταν ένα εξαιρετικό αντικείμενο έρευνας λόγω της ποικιλίας των ειδών και χώρων των δράσεων, αλλά και της κάπως ‘παρθένας ανθρωπιάς’ που περιέχει). Κοινός παρονομαστής όλων αυτών των ιστοριών ήταν όμως ένα κοινό αίσθημα συμπαράστασης. Αυτό το αίσθημα εκφράστηκε μέσα από πολλές διαφορετικές λέξεις: φιλανθρωπία, συμπόνοια, εθελοντισμός, αλληλεγγύη, ανθρωπιά, φιλοξενία. Η τοπική κοινωνία ήταν στα καλύτερα της. Η γενική διάθεση εκείνης της στιγμής ήταν τόσο δυνατή και συμπαγής που ακόμη και πολλοί που αργότερα θα αρχίσουν να αντιδρούν ενάντια στην παρουσία των προσφύγων στο νησί, εκείνη την περίοδο είτε σιωπούν είτε πάνε κι αυτοί με την τάση της εποχής. (Τα παραδείγματα από τέτοιες στροφές είναι αρκετά)
Η Χίος αντιδρά καταπληκτικά θετικά. Κανείς όμως δε θα στοιχημάτιζε λίγες βδομάδες πριν ως αυτονόητη μια τέτοια στάση. Τίποτα δεν ήταν δεδομένο. Ούτε ποια θα ήταν τα συστατικά αυτού που εκ των υστέρων ονομάστηκε ‘κρίση’, αλλά ούτε και ο τρόπος με τον οποίο θα αντιδρούσε ο τοπικός πληθυσμός. Δεν κράτησε πολύ, αλλά η φάση αυτή αξίζει να μελετηθεί σε πολλαπλά επίπεδα. Πριν έρθουν ακόμη οι μεγάλοι διεθνής οργανισμοί και σχεδόν εγκαταλελειμμένη από το κράτος, αυτή είναι η στιγμή που η τοπική κοινωνία στάθηκε στα πόδια της σχεδόν μόνη, με τις δικές τις δυνάμεις και φρόντισε χιλιάδες κόσμο, πολύ κοντινά, προσωπικά, επιτυχώς. Πώς έγινε αυτό; Ποιές είναι αυτές οι δυνάμεις άραγε; Όπως έχει ήδη επισημανθεί από πολλούς, οι ιστορίες αυτές είναι ατελείωτες και πρέπει οπωσδήποτε να μαζευτούν, αν μη τι άλλο για να μάθουμε πως γίνεται, πώς πραγματοποιείται, πολιτικά και πρακτικά η μαζική αλληλεγγύη.
Κρίση
Η επόμενη φάση ξεκινά και αυτή κάπως ρευστά, κάπου από τα μέσα του φθινοπώρου του 2015. Είναι σύντομη και σαν ενδιάμεση μεταξύ της εντυπωσιακά θετικής και της εντυπωσιακά αρνητικής που έρχεται μετά από λίγους μήνες. Έχει όμως κάποια ξεχωριστά χαρακτηριστικά. Είναι η φάση της αγωνίας και των ορίων. Η τοπική κοινωνία έχει φουλάρει όλες τις αντοχές της. Οδηγεί ακόμη στην ίδια κατεύθυνση της συμπαράστασης, αλλά υπάρχουν πλέον κομμάτια που τρίζουν και όλοι αγωνιούν για το τί θα έρθει την επόμενη μέρα. Τα πάντα είναι στο μάξιμουμ: τα νούμερα, η δημοσιότητα, το πόσο δίνει ο καθένας, το πόσο ζητείτε από τον καθένα. Τα δομικά στοιχεία (οι συνεχιζόμενες αυξήσεις εκατοντάδων προσφύγων) και η κεντρική πολιτική διαχείριση από την Ευρώπη (μια σαφής φοβική στροφή ιδιαίτερα μετά τις επιθέσεις του ISIS στο Παρίσι) δείχνουν να ξεπερνούν την ικανότητα της τοπικής κοινότητας να διαχειριστεί το μεγάλο κομμάτι της ιστορίας που της έχει λάχει. Αυτή είναι η περίοδος που το προσφυγικό αρχίζει να διαμορφώνεται στην ‘Κρίση’ που ξέρουμε και σήμερα, σε ευρωπαϊκό και σε τοπικό επίπεδο – το προσφυγικό ως ‘πρόβλημα’. Αυτή η στροφή σε επίπεδο εννοιών προετοιμάζει τις εντυπωσιακότερες στροφές που έπονται.
Σημείο καμπή είναι η αποχώρηση των εθελοντών από το Κήπο. Ταυτόχρονα ένα νέο στοιχείο στο παζλ είναι ή ότι στη διαχείριση του προσφυγικού αρχίζουν πλέον να εμπλέκονται μεγάλοι κρατικοί (πχ ο Στρατός), διακρατικοί (πχ η ύπατη αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες) και μη-κυβερνητικοί (πχ ΜΚΟ, καθώς και αυτόνομες κινήσεις) παράγοντες που προσφέρουν ή διεκδικούν όλο και μεγαλύτερο μέρος της διαχείρισης των διαφόρων πτυχών του προσφυγικού. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο παρουσιάζεται και το κλείσιμο του Κήπου, το άνοιγμα του κέντρου καταγραφής στα Ταμπάκικα και το άνοιγμα του καταυλισμού της Σούδας, υπό την εποπτεία πλέον ενός συνδυασμού επισήμων φορέων. Το προσφυγικό αποκτά έτσι σταδιακά τη δική του γραφειοκρατία, νέους φράχτες και η μεγάλη μερίδα της τοπικής κοινωνίας αποκόπτεται από την καθημερινή τριβή με τους πρόσφυγες, που ξαναγίνονται ξένοι.
Μια πολύ μεγάλη ερώτηση εδώ είναι αν αυτή η ιστορία θα μπορούσε εκείνο το χειμώνα του 2015-16 να έχει εξελιχθεί διαφορετικά. Τί ακριβώς έγινε και έχασε η τοπική κοινωνία την πρωτοβουλία – άν την έχασε ή αν την είχε ποτέ; Σίγουρα πάντως είναι εδώ που βγαίνουν τα σπόρια της επόμενης φάσης.
Φαντάζομαι ότι δύο μοτίβα πρέπει να κυριαρχούν εδώ στην τοπική μνήμη από αυτή την περίοδο. Μια είναι οι διασώσεις. Αυτό είναι από τα λίγα κομμάτια της επαφής των προσφύγων με τη Χίο που είχαν μείνει κάπως χωρίς κεντρικό έλεγχο: τα πρώτα τους βήματα στο νησί. Οι αφίξεις βρεγμένων και ταλαιπωρήμενων προσφύγων μέσα στη κρύα νύχτα, τα μαύρα νέα για αυτούς που χάθηκαν μέσα στα λίγα μίλια μεταξύ Χίου και Τουρκίας, τα μωρά που φτάσανε νεκρά … Ανείπωτες τραγωδίες, αλλά και οι πολλές μικρές και μεγάλες νίκες. (Ποιός θα τα μαζέψει αυτά και πώς μπορεί να τα διαχειριστεί;)
Το άλλο μοτίβο ο διεθνής εθελοντής, ο νέος, δεύτερος ξένος στο νησί, όχι από την Ανατολή αλλά – συνήθως – από τη Δύση. Υπάρχει μια πλούσια διεθνής βιβλιογραφία για τη δύσκολη σχέση διεθνών εθελοντών και τοπικών κοινωνιών και θα ήταν ενδιαφέρον να δούμε πώς η εμπειρία της Χίου μπορεί να την εμπλουτίσει. Όμως κάτι που ξεχνάμε συχνά είναι ότι οι διεθνείς εθελοντές έγιναν και αυτοί μέλη της νέας κοινωνίας του προσφυγικού, και έδωσαν και πήραν πάρα πολλά. Η Χίος πήρε σίγουρα πολλά από τα χρώματά τους, τους ήχους τους – και από τα λεφτά τους. Οι ιστορίες τους όμως έχουν μείνει σκόρπιες, διάσπαρτες σε διαφορετικές γλώσσες και σε ατομικά μπλογκς. (Οι πρόσφυγες και οι εθελοντές που πέρασαν από τη Χίο αποτελούν μια ιδιότυπη, αλλά πολύ σημαντική Χιώτικη διασπορά, που μάλλον θα ξεχαστεί πολύ γρήγορα).
Ανεξέλεγκτη Αντίδραση
18 Μαρτίου 2016 είναι ημερομηνία σταθμός για όλους τους εμπλεκόμενους στο προσφυγικό, σε όλη την Ευρώπη. Η συμφωνία Ευρωπαϊκής Ένωσης και Τουρκίας κλείνει τα σύνορα και, εν μία νυκτί, η Χίος μετατρέπεται από διάδρομο φυγής σε αδιέξοδο και παγίδα για τους πρόσφυγες που εγκλωβίζονται και απειλούνται με επαναπροωθήσεις στην ερντογανική Τουρκία. Αυτό είναι σίγουρα αλλαγής σελίδας. Όμως, όπως και τον Αύγουστο του 2015, έτσι και τώρα δεν ήταν δεδομένο για το πώς η νέα φάση θα παιζόταν στη Χίο. Τελικά οι εξελίξεις είναι ραγδαίες. Καταλύτης είναι τα επεισόδια του λιμανιού της Χίου: η κατάληψή του από τους διαμαρτυρόμενους πρόσφυγες, η παύση της εμπορικής του λειτουργίας, οι βίαιες αντιδράσεις εναντίον τους, διαδηλώσεις και αντιδιαδηλώσεις, και η αμφιλεγόμενη επέμβαση του δημάρχου. Η αλλαγή σελίδας στη Χίο εξελίσσεται σε αλλαγή κεφαλαίου, σε μια μεγάλη στροφή. Είναι η φάση της Ανεξέλεγκτης Αντίδρασης. Σαν να δόθηκε πράσινο φως, σαν να ήταν μαζεμένα από καιρό, μια σειρά από αρνητικά αισθήματα βγήκαν στην επιφάνεια, που με τη σειρά τους οδήγησαν και επέτρεψαν μια σειρά από γεγονότα. Και το νησί φάνηκε να μαυρίζει.
Και βέβαια ο κόσμος της Χίου δεν άλλαξε σε μια μέρα. Τα σύννεφα μαζεύονταν ήδη από το χειμώνα. Η βασική διαφορά όμως, είναι μετά το λιμάνι ήρθαν τα πάνω κάτω. Το τι έμοιαζε ξαφνικά επιτρεπτό και τι όχι ήταν σχεδόν το ακριβώς αντίθετο με αυτό που ίσχυε λίγες βδομάδες πριν. Η αλληλεγγύη έγινε ύποπτη. Προτεραιότητα πήρε ο φόβος και η ανασφάλεια. Η τοπική κοινωνία άρχισε να κλείνει γρήγορα τι πόρτες τις. Και η βία έμοιαζε σαν να κυριαρχεί. Μια σιωπηλή ανοχή, κρυμμένη πίσω από επιφανειακές αποκηρύξεις, άφησε τη βία να βγει στους δρόμους της Χίου – κάτι πρωτοφανές και συνταρακτικό για όλους. Γιατί όλα αυτά; Και πάλι, ποιοί παράγοντες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο ώστε η αντίδραση να πάρει τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που πήρε; Αυτά είναι καίρια ερωτήματα.
Τα επεισόδια είναι πολλά. Πολλά δεν έχουν ακόμη μαρτυρηθεί. Εδώ πλέον μπορούμε να δούμε ξεκάθαρα τη σημασία του χώρου ως καταλύτη. Η περισσότερη ένταση είναι μαζεμένη στο λιμάνι και στο παρακείμενο κάστρο, έξω από τα τείχη του οποίου, στη Σούδα, έχουν εγκαταστήσει οι αρχές τους πρόσφυγες ήδη από το Νοέμβριο, μετά το κλείσιμο του Κήπου. Η ΒΙΑΛ, το ‘κέντρο φιλοξενίας’ έξω από την πόλη, πίσω από τον Κάμπο, στο Χαλκειός, έχει ανοίξει ήδη από το χειμώνα αλλά παραμένει σε ημι-λειτουργία. Είναι το κλείσιμό τους πίσω από τα συρματοπλέγματα της μακρινής και ξεχασμένης ΒΙΑΛ που σπρώχνει τους πρόσφυγες σε αυτή την πρώτη τους ουσιαστική πολιτική κίνηση: την κατάληψη του λιμανιού στα τέλη Μαρτίου. Μήπως είναι αυτό που ταράζει τον κόσμο πάνω από κάθε άλλο: η θέα του έως τότε παθητικού, άφωνου πρόσφυγα να αποκτά πολιτικό λόγο και παρουσία, να ζητά ρόλο μέσα στο νησί, να γίνεται ενεργητικός; Μήπως η ξαφνική πολιτικοποίηση του πρόσφυγα οδηγεί μέρος της κοινωνίας στην δική της πολτικοποίηση, αντιδραστική (ενάντια σε αυτή του πρόσφυγα) και πρωτόλεια, ανεπεξέργαστη, σε αναζήτηση της δικής της πολιτικής ταυτότητας; Σίγουρα η περίοδος αυτή είναι πάρα πολύ σημαντική σε σχέση με μια σειρά από φαινόμενα: πώς αλλάζει ξαφνικά το κοινωνικά αποδεκτό, πώς παρεισφρέει η βια σε μια φαινομενικά ήσυχη κοινωνία, πως αναζητά ο κόσμος την πολιτική του υπόσταση, και τί, πού είναι το ουσιαστικότερο διακύβευμα στη σχέση πρόσφυγα-ντόπιου;
Η φάση αυτή κορυφώνεται το φθινόπωρο του 2016, με την όλο και εμφανέστερη διεκδίκηση πρωταγωνιστικού ρόλου από την άκρα δεξιά, που επιδιώκει να γίνει η βασική φωνή της αντίδρασης ενάντια στους πρόσφυγες. Το Σεπτέμβριο οργανώνεται συλλαλητήριο που πλασάρεται ως μια α-πολιτική, λαϊκή κίνηση αλλά καταλήγει σε μια μυσταγωγία με πολλές δάδες και ακόμη περισσότερο ξύλο, κυρίως εναντίον των ΜΑΤ αλλά και εναντίον δημοσιογράφων.
Το Νοέμβριο είναι η σειρά των προσφύγων. Μια νέα, έντονη εκδήλωση τη προσφυγικής φωνής στη Σούδα, με φωτοβολίδες και πιθανώς εξεγερτικές διαθέσεις, φέρνει το σύνολο της δύναμης της φασιστικής βίας πάνω τους. Δυύο βραδιές, Πέμπτη και Παρασκευή 17 και 18 Νομεβρίου του 2016 η Χίος γνωρίζει το δικό της μίνι πογκρόμ ενάντια στους πρόσφυγες και όσους τους υποστηρίζουν. Η Χρυσή Αυγή χαιρετίζει τα γεγονότα στη βουλή. Είναι οι πιο μαύρες μέρες του προσφυγικού στη Χίο. Το σημείο αυτό είναι κομβικό. Αμέσως μετά τα επεισόδια της Σούδας η βία περιορίζεται και η άκρα δεξιά μαζεύεται. Η κορύφωση φέρνει και το ξεφούσκωμα της Ανεξέλεγκτης Αντίδρασης. Γιατί αυτή η ξαφνική αλλαγή; Η πιο δημοφιλής άποψη είναι ότι η Χίος μπορεί να μην αγαπά τους πρόσφυγες που της ταράζουν την ησυχία, αλλά ούτε θέλει τους γηγενείς ταραχοποιούς από τη άλλη πλευρά – θέλει απλά την ησυχία της. Είναι όντως έτσι; Και πώς αφέθηκαν τότε τα πράματα να κατρακυλήσουν τόσο πολύ μετά τον Απρίλιο; Υπήρχε μήπως μια ανοχή μιας ελεγχόμενης, ‘χρήσιμης’ βίας; Και πόσο άλλαξαν τα πράματα μετά το Νοέμβριο – και γιατί;
Παγχιακή
Εν τω μεταξύ η επόμενη φάση είχε ήδη αρχίσει: η φάση της Παγχιακής. Η Παγχιακή Επιτροπή Αγώνα πρωτοεμφανίστηκε το Σεπτέμβριο του 2016, λίγες εβδομάδες μετά το παρακμιακό συλλαλητήριο των ακροδεξιών, που αποξένωσε πολύ κόσμο που αυτοαναγνωρίζονταν ως ‘μετριοπαθής’. Οργανώνοντας πολύ γρήγορα το δικό της, επιτυχές συλλαλητήριο, αρθρώνοντας ένα πλούσιο λόγο που κάλυπτε πολλά ακροατήρια, αυτο-προβαλλόμενη ως μια κίνηση από ‘πρόσωπα με σεβαστό παρελθόν στον τόπο μας που διεκδικούν ανάλογο μέλλον‘, πολύ δραστήρια και καλά οργανωμένη, η Παγχιακή σύντομα κατέκτησε μια απόλυτα κυρίαρχη θέση στο δημόσιο λόγο της Χίου πάνω στο προσφυγικό. Το κεντρικό της μήνυμα ήταν ξεκάθαρο: δεν πάει άλλο, όχι επέκταση των ‘κέντρων φιλοξενίας’, και το συντομότερο δυνατό αποχώρηση των προσφύγων από το νησί. Αυτή είναι η φάση όπου η αντίδραση στο προσφυγικό, πιο εκλεπτυσμένη και πιο πολιτικά διαμορφωμένη, φτάνει στο αποκορύφωμά της, από την πόλη έως τα χωριά της Χίου.
Η Παγχιακή εμφανίστηκε πάρα πολύ δυναμικά και ετοιμοπόλεμη. Κι όμως κανείς δεν έμοιαζε να την περιμένει. Εκεί έγκειται και μεγάλο μέρος της επιτυχίας της. Η επιτροπή έδωσε ένα έτοιμο πακέτο κριτικής του προσφυγικού, που δύσκολα μπορούσε κανείς να διαφωνήσει στα βασικά του (πχ ποιός δε θέλει το κλείσιμο των κέντρων;), ελάχιστοι μπορούσαν να καταλάβουν ή να δεχθούν τις βαθύτερες ιδεολογικές αποχρώσεις του λόγου του, και έτσι πολύς κόσμος το πήρε ολόκληρο και έφυγε μαζί της. Τα παραδείγματα και εδώ είναι πολλά και πρέπει να καταγραφούν. Μαζί της πήγε και η πλειοψηφία του δημοτικού συμβουλίου, που υιοθέτησε το Νοέμβριο όλα τα βασικά της αιτήματά, ‘απόψεις οι οποίες εκφράζουν τη δεδομένη στιγμή μεγάλο μέρος της τοπικής κοινωνίας‘ κατά το δήμαρχο του νησιού!
Ο λόγος, η οργάνωση και η επιρροή της Παγχιακής έλκει τον ερευνητή της σύγχρονης, διαρκώς μεταβαλλόμενης πολιτικής σκηνής. Ένα παραπολιτικό, φαινομενικά ‘μετα-ιδεολογικό’ σχήμα, με έναν ανάμεικτο λόγο, που συνδυάζει μια ευρεία γκάμα αντισυστημικών απόψεων, μιλώντας εκ μέρους της τοπικής κοινωνίας ως ξεχασμένης από τους παραδοσιακούς πολιτικούς και παραγκωνισμένης από τα διεθνή συμφέροντα. Ένα μοντέλο που πλέον ακούγεται γνωστό, αλλά το 2016 ήταν αρκετά καινοτόμο.
Κυνηγώντας την ομαλοποίηση;
Η τελευταία φάση, που κρατά μέχρι σήμερα, είναι συνέχεια της προηγούμενης, αλλά με χαμηλωμένες τις εντάσεις. Είναι βέβαια νωρίς ακόμη να δούμε την ουσία της. Σίγουρα, όμως υπάρχει μια αλλαγή ταχύτητας, και καίριος λόγος για αυτό πρέπει να είναι η απώθηση του προσφυγικού στα περιθώρια τη πόλης και στα περιθώρια του συλλογικού συνειδητού. Η Παγχιακή είχε ήδη αρχίσει να χάνει την παντοδυναμία της από την άνοιξη του 2017, όταν ο δήμος ξεκίνησε να επαναζητά την αυτονομία του λόγου και των πράξεών του. Η σημαντική διαφορά όμως έγινε το φθινόπωρο του 2017, όταν μετά από δύο χρόνια εκκενώθηκε η Σούδα και μεταφέρθηκαν όλοι οι πρόσφυγες στη ΒΙΑΛ.
Πιθανώς η ένταση μειώθηκε επειδή η επαφή με τους πρόσφυγες μειώθηκε. Αλλά πιθανώς η χιώτικη κοινωνία, ή ένα σημαντικό μέρος αυτής να έμαθε σταδιακά να ζει με τους πρόσφυγες, ενώ ταυτόχρονα πάλευε να βρει μια πολιτική θέση απέναντι στο προσφυγικό. Ακούγεται οξύμωρο, αλλά δεν είναι. Είναι ένα κλασσικό παράδειγμα προσαρμοστικότητας.
Βεβαίως θα ήταν παράλογο να μιλήσουμε για ομαλοποίηση. Το ξέσπασμα του πρωτοφανούς αντι-προσφυγικού, ξενοφοβικού κύματος που παρακολουθούμε πρόσφατα σε όλη την Ευρώπη κάνει κανένα να αναρωτιέται. Μήπως η Χίος ήταν πρωτοπόρος; Ή μήπως είναι ουραγός; Ποιά θα είναι η επόμενη φάση, ποιοί παράγοντες θα την κινήσουν και πώς θα αντιδράσει ο κόσμος;
Παράλληλα, βέβαια, όλα αυτά τα χρόνια, από το 2015, καθώς φάσεις ερχόντουσαν και φεύγανε, την ίδια περίοδο άλλες πτυχές του προσφυγικού συνέχιζαν τη ζωή τους με διαφορετικούς ρυθμούς, λιγότερο ευάλωτους σε απότομες αλλαγές. Η οικονομία του νησιού, για παράδειγμα, σίγουρα έχει αλλάζει σημαντικά αλλά σταδιακά, από τα εμπορικά μαγαζιά και τα ταξί, έως τα ενοίκια κατοικιών (άλλο ένα μεγάλο αντικείμενο που χρήζει μελέτης ώστε να τελειώσουν οι υπεραπλουστευτικές εξισώσεις τύπου ‘η αύξηση των αριθμών των προσφύγων σημαίνει και αντίστοιχη μείωση των τουριστών’). Η καθημερινότητα της πόλης (σε αντίθεση με το υπόλοιπο νησί) έχει επίσης αλλάξει σε διάφορες λεπτομέρειες: νέοι ήχοι, νέες γεύσεις, νέες σχέσεις έχουν έρθει να προστεθούν, οχι παντού, αλλά σε κάποιους δρόμους, σε κάποια σπίτια.
Μία νέα Χίος σίγουρα γεννιέται. Το ερώτημα είναι προς ποια κατεύθυνση πάει.
Tο άρθρο αυτό είναι μέρος μιας σειράς κειμένων με μαρτυρίες και αναλύσεις της ιστορίας του προσφυγικού στη Χίο. Δείτε τα σχετικά άρθρα Πρέπει να Γράψουμε την Ιστορία του Προσφυγικού και Εγχειρίδιο για μια συλλογική ιστορία του προσφυγικού. Ως αποτέλεσμα αυτών των άρθρων έχει ξεκινήσει ένα ομαδικό εγχείρημα στη Χίο με σκοπό να σωθούν μνήμες πριν σβήσουν και να ξεκινήσει μια κουβέντα πάνω στο τί έγινε και πώς έγινε. Προσκαλούνται οι ενδιαφερόμενοι αναγνώστες να ξεκινήσουν τις δικές τους προσπάθειες ή να έρθουνε σε επαφή με την υπάρχουσα ομάδα. Για ερωτήσεις, σχόλια, μαρτυρίες και χρήσιμες ιδέες επικοινωνήστε με τον Ευγένιο Μιχαήλ στο e.michail@brighton.ac.uk
