της Δέσποινας Στ. Γεμέλου
Στην Ιστορική Βιβλιοθήκη Χίου «Κοραής», η Λεξικογραφία καλύπτει ένα αρκετά σημαντικό (αν και μάλλον αχαρτογράφητο) κομμάτι με αξία τόσο ποσοτική, ως προς τον αριθμό των αντιτύπων, όσο και ποιοτική, ως προς την παλαιότητα και τη σπανιότητα των τεκμηρίων. Μία από τις ψηφίδες αυτού του πολύτιμου και πολυποίκιλου μωσαϊκού είναι ένα μονόγλωσσο λεξικό αγγλικής γλώσσας του 18ου αιώνα, που είναι ευρύτερα γνωστό ως «Το Λεξικό του Samuel Johnson», από το όνομα του δημιουργού του¹.
Τρία είναι τα βασικά σημεία που κάνουν το λεξικό αυτό να ξεχωρίζει: α) ο όγκος του (40.000 λήμματα), β) το εύρος και το βάθος των ορισμών του και γ) η σχολαστική μεθοδολογία του. Για πρώτη φορά σε ένα λεξικό χρησιμοποιούνται παραδείγματα για να φωτίσουν τα επιμέρους νοήματα κάθε λέξης. Αυτό μπορεί να φαίνεται αυτονόητο σήμερα, αλλά για τα μέσα του 18ου αι. ήταν μια εντελώς πρωτοποριακή μέθοδος, η οποία επηρέασε πολύ τους κατοπινούς λεξικογράφους. Τα παραδείγματα που επεξηγούν τη σημασία των λημμάτων του λεξικού δεν είναι τυχαία ή τεχνητά, αλλά επιλεγμένα από λογοτεχνικά, επιστημονικά, νομικά και θεολογικά κείμενα. Δικαίως λοιπόν, το βιβλίο αυτό χαρακτηρίστηκε ως «το λεξικό που διαβάζεται», αφού, περιέχει 114.000 αποσπάσματα από έργα 500 λογοτεχνών, όπως οι Milton, Shakespeare, Pope, Swift, Lock κ.ά. Υπάρχουν ακόμη αποσπάσματα λατινικών και αρχαίων ελληνικών κειμένων, (ως επί το πλείστον ομηρικών στίχων), τα οποία ο Johnson χρησιμοποιεί για να διαφωτίσει την ετυμολογική προέλευση κάποιων λημμάτων.
Έκδοση 1773
Αυτό, όμως, που έκανε τους κριτικούς να χαρακτηρίσουν το λεξικό του Johnson ως «το σπουδαιότερο, διαρκέστερο και προσφιλέστερο έργο στην ιστορία της Λεξικογραφίας»² είναι το γεγονός ότι αποτελεί πόνημα ενός και μόνο ανδρός. Είναι πράγματι θαυμαστό αν σκεφτούμε ότι ένας άνθρωπος, μόνος του, ανέλαβε -και κατάφερε- να φέρει εις πέρας ένα έργο, που σε άλλες χώρες είχε απασχολήσει χρόνια ολόκληρα μεγάλες ομάδες ακαδημαϊκών. Για την έκδοση του Λεξικού της Γαλλικής Ακαδημίας, για παράδειγμα, είχαν εργαστεί σαράντα επιστήμονες για 55 ολόκληρα χρόνια. Ο Johnson, ολομόναχος, ολοκλήρωσε το έργο μέσα σε εννέα χρόνια, χωρίς το λεξικό του να υστερεί σε σχέση με τα μεγάλα ευρωπαϊκά, ούτε σε πληρότητα, ούτε σε επιστημονική μέθοδο, ούτε σε λεξικολογικό και λεξικογραφικό προβληματισμό. Γι΄ αυτό, με την ολοκλήρωση του Λεξικού, ο David Garrick³ έγραψε ότι ο Johnson μόνος του είχε κατατροπώσει σαράντα Γάλλους και θα μπορούσε να κατατροπώσει κι άλλους σαράντα ακόμα. Η μοναδική βοήθεια που είχε προερχόταν από έξι αντιγραφείς, στους οποίους είχε αναθέσει απλά να καθαρογράφουν τις κακογραμμένες σημειώσεις του. Όλη η έρευνα, η επιλογή των λημμάτων, η σύνταξη και η διατύπωση των ορισμών, η ετυμολογική ανάλυση, αλλά και η επιλογή των λογοτεχνικών αποσπασμάτων γινόταν από τον ίδιο, χρησιμοποιώντας τα βιβλία που περιείχε η βιβλιοθήκη του σπιτιού του ή αυτά που δανειζόταν από φίλους του.
Το Λεξικό εκδόθηκε στις 15 Απριλίου 1755, σε 2.000 αντίτυπα. Η ποιότητα του χαρτιού του ήταν η καλύτερη για εκείνη την εποχή, ενώ η τιμή πώλησής του, αν και σχεδόν απαγορευτική για το μέσο Βρετανό, δεν αποτέλεσε αποτρεπτικό παράγοντα, αφού η πρώτη έκδοση εξαντλήθηκε ταχύτατα. Είναι, όπως προαναφέρθηκε, εξαιρετικής σημασίας έργο, αν και πολλές φορές ο Johnson δε διστάζει να πρωτοτυπήσει, είτε εκφράζοντας προσωπικές του απόψεις, είτε χρωματίζοντας με ποιητικό ύφος τους ορισμούς του, είτε σχολιάζοντας με χιούμορ κάποιους από αυτούς. Για παράδειγμα στο λήμμα βρώμη (oats) αναφέρει: «Πρόκειται για ένα δημητριακό, που οι Άγγλοι το ρίχνουν στα άλογα, ενώ οι Σκωτσέζοι το τρώνε»– εκφράζοντας έτσι την παροιμιώδη αντιπάθειά του για τους Σκωτσέζους. Στο λήμμα πάτρωνας (patron) καυτηριάζει: «Αυτός που ενθαρρύνει, στηρίζει ή προστατεύει. Κοινώς ένας λεχρίτης, που σε εποπτεύει με θρασύτητα και του το ανταποδίδεις με κολακείες».
Παρότι συναντάμε τέτοιους ορισμούς με συχνότητα περίπου 1 στους 1000 (αν και θα είχε ενδιαφέρον να υπάρχουν περισσότεροι), κάποιοι κριτικοί της εποχής του προσπάθησαν να υποβιβάσουν την αξία του Λεξικού, στηριζόμενοι σ’ αυτό το επιχείρημα. Τον κατηγόρησαν δηλαδή ότι, δίνοντας την προσωπική του ταυτότητα και το δικό του στίγμα στο Λεξικό, ακύρωσε την αντικειμενικότητα και την εγκυρότητα που οφείλει να έχει ένα βιβλίο αναφοράς. Η κοινή λογική, όμως, εύκολα αντιλαμβάνεται, τοποθετώντας το βιβλίο στο πλαίσιο της εποχής του, τότε που η Λεξικογραφία ήταν άγνωστη ως επιστήμη, ότι το προσωπικό ύφος του συγγραφέα σε κάποιους ορισμούς δεν μειώνει καθόλου την αξία του. Άλλωστε, ένα λεξικό που γράφτηκε πριν από 250 χρόνια δεν μπορούμε -και δεν πρέπει- να το κρίνουμε με βάση τις σύγχρονες αρχές της Γλωσσολογίας ή της Λεξικογραφίας.
Όλοι, πάντως, συμφωνούν ότι το Λεξικό έχει συνταχθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε μέσα από αυτό να αναδεικνύεται ζωντανή και ανάγλυφη η αγγλική γλώσσα του 18ου αιώνα από κάθε άποψη: φραστική, εκφραστική, σημασιολογική και τυπολογική. Επιπλέον, η δουλειά του Johnson ήταν απίστευτα λεπτομερής και σχολαστική. Για παράδειγμα, το λήμμα στρέφω, γυρίζω (turn) συνοδεύεται από 16 ορισμούς και 15 λογοτεχνικά αποσπάσματα, ενώ στο λήμμα λαμβάνω (take) αφιερώνονται 5 σελίδες, 134 διαφορετικοί ορισμοί, και 8.000 λέξεις. O ορισμός της λέξης κομήτης (comet) έχει έκταση 750 λέξεων. Στο λήμμα αχλάδι (pear) αναφέρονται 84 ποικιλίες του φρούτου, ενώ στη λέξη κλήμα (vine), 34 διαφορετικά είδη4. Δεν είναι, λοιπόν, καθόλου υπερβολική η επισήμανση του Noah Webster, συγγραφέα του ομώνυμου, επίσης διάσημου λεξικού, ότι το επίτευγμα του Johnson ήταν για τη λεξικογραφία ό,τι οι ανακαλύψεις του Νεύτωνα για τα μαθηματικά.5
Μετά την εξάντληση της πρώτης έκδοσης, ακολούθησαν δύο ανατυπώσεις και το 1773 κυκλοφόρησε η 4η έκδοση, που θεωρείται η σημαντικότερη, αφού σε αυτήν ο ίδιος ο Johnson εμπλούτισε το κείμενό του με 2.500 νέα λήμματα και 3.000 λογοτεχνικά αποσπάσματα. Το βιβλίο που βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη «Κοραής» είναι ένα από τα 3.000 περίπου αντίτυπα αυτής της έκδοσης. Πρόκειται για ένα ογκώδες, δίτομο έργο, με διαστάσεις 27×21 εκ. Διαθέτει αρκετά φθαρμένη, αδιακόσμητη βιβλιοδεσία, από ανοιχτόχρωμο καστανό δέρμα. Το κείμενο στο εσωτερικό του λεξικού είναι γραμμένο σε δύο στήλες, με το βασικό λήμμα κεφαλαίο. Πρώτο λήμμα είναι (όπως σε όλα τα λεξικά) το Αα και τελευταίο το zootomy, το οποίο ο Johnson ετυμολογεί, σωστά, από τις ελληνικές λέξεις ζώον και τέμνω6. Στο σύνολό του το έργο αποτελείται από 2.300 σελίδες και περιλαμβάνει 42.773 λήμματα Στον πρώτο τόμο περιέχεται επίσης μια εκτενής εισαγωγή από το συγγραφέα, στην οποία εξηγεί λεπτομερώς τη μεθοδολογία του, ενώ η σύντομη Ιστορία της Αγγλικής Γλώσσας και η Γραμματική που περιλαμβάνονται είναι ιδιαίτερα ενδεικτικές για την εξέλιξη της γλώσσας από το 18ο αι. μέχρι σήμερα. Στη Βιβλιοθήκη «Κοραής» μπορεί επίσης να βρει κανείς και ένα ανάτυπο μιας αρκετά μεταγενέστερης έκδοσης του Λεξικού (1846), δωρεά του Ν. Π. Πετροκόκκινου.
Αντιλαμβανόμαστε την αξία αυτού του βιβλίου, αν σκεφτούμε πως πρόκειται για ένα λεξικό το οποίο συμβουλευόταν σημαντικοί λογοτέχνες, όπως η Τζέην Ώστεν και ο Τσαρλς Ντίκενς, οι αδελφές Μπροντέ, ο Τόμας Χάρντυ και ο Όσκαρ Ουάιλντ και την ίδια στιγμή, το ίδιο βιβλίο χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα, τόσο ως βιβλίο αναφοράς, όσο και ως λογοτεχνικό έργο. Ως εκ τούτου, το Λεξικό του Samuel Johnson δικαιολογεί και δικαιώνει απόλυτα τη γνώμη του Κοραή, ο οποίος τονίζει: «Το πρώτον βιβλίον εκάστου έθνους είναι της γλώσσης του το Λεξικόν».
¹ Πλήρης τίτλος πρωτοτύπου: Johnson, S., A Dictionary of the English language: in which the words are deduced from their originals, and illustrated in their different significations by examples from the best writers. To which are prefixed, a history of the language, and an English grammar. London: Printed by W. Strahan for J. & P. Knapton, T. & T. Longman, C. Hitch & L. Hawes, A. Millar, and R. & J. Dodsley, 1755.
² Carter, J. Printing and the Mind of Man. A descriptive catalogue. London and New York: Cassell and Co. and Holt, Rinehart, Winston, 1967, σ. 201.
³ Oxford Companion to English Literature, edited by Margaret Drabble, 6th edition, O.U.P. 2000, σ. 549.
4 Hitchings, H., Defining the World: The Extraordinary Story of Dr. Johnson’s Dictionary, Farrar, Straus, & Giroux, NY, 2005, σ. 209.
5 Bate, W. J., Samuel Johnson, New York, 1977, p. 247.
6 Ο Μπαμπινιώτης (1998) αναφέρει ότι η λέξη ζωοτομία μαρτυρείται από το 1809 (Λεξικό της νέας ελληνικής Γλώσσας, σ. 722). Εδώ βλέπουμε ότι στη Βρετανία η λέξη εμφανίζεται τουλάχιστον μισό αιώνα νωρίτερα.
