«Τέρμινους» του Λευτέρη Παπαθανάση
Εικονογραφημένο αφήγημα
για τους ανθρώπους του Εμφυλίου
Εκδόσεις ΚΨΜ, 2017
Υπάρχει η «μεγάλη» Ιστορία, η αφήγηση των ιστορικών γεγονότων, η αναζήτηση των αιτίων που οδήγησαν σ’ αυτά, των επιπτώσεων και της επίδρασής τους στις κατοπινές εξελίξεις. Και υπάρχουν κι οι μικρο-ιστορίες, ο τρόπος που απλοί άνθρωποι, μέσα στις συνήθως μικρές κοινότητές τους βίωσαν τα γεγονότα που σφράγισαν τη ζωή τους. Κι ακόμα, όπως έγραφε ο Άγγελος Ελεφάντης, ο τρόπος που εμείς φανταζόμαστε ότι έζησαν στην εποχή τους οι άνθρωποι τα γεγονότα. Δεν είναι πάντα εύκολο να βρεις την ισορροπία ανάμεσα σ’ αυτές τις όψεις της αφήγησης. Ίσα ίσα είναι δύσκολο πολύ να καταφέρεις να αφηγηθείς τις ιστορίες που βίωσαν οι άνθρωποι μιας άλλης εποχής χωρίς να παραγνωρίζεις ή να παραμελείς τη μεγάλη εικόνα, το περίγραμμα των ιστορικών γεγονότων.
Απαραίτητη αυτή η εισαγωγή για να μιλήσουμε για το Εικονογραφημένο Αφήγημα «Τέρμινους» του Λευτέρη Παπαθανάση (Εκδόσεις ΚΨΜ, 2017). Ένα κόμικ «για τους ανθρώπους του εμφυλίου» όπως το αποκαλεί ο ίδιος ο συγγραφέας. Ένα κόμικ που αυτή την ισορροπία ανάμεσα στις ιστορίες των ανθρώπων στις ορεινές κοινότητες των Τζουμέρκων της Ηπείρου και την εξιστόρηση των δραματικών γεγονότων της δεκαετίας του 1940 την κατακτά μέσα στις σελίδες του.
Αντλώντας από μια πλούσια προφορική παράδοση της μικρής κοινότητας, από όσα έχουν ειπωθεί κι από όσα έχουν μείνει στη σιωπή, γυρεύοντας απαντήσεις σε ερωτήματα χρόνων, αναζητώντας τις χαμένες σελίδες κάθε ιστορίας, πρόσθετες μαρτυρίες και ιστορικά ντοκουμέντα, ο αφηγητής ξεδιπλώνει παράλληλες ιστορίες που συναντιούνται και χωρίζουν ξανά.
Κατοχή, αντίσταση, συγκρότηση του ΕΛ.ΑΣ., συγκρούσεις με τους κατακτητές και τον Ε,Δ.Ε.Σ., Απελευθέρωση, Δεκεμβριανά, Βάρκιζα, μεταδεκεμβριανή παρακρατική τρομοκρατία, συγκρότηση και αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού, ήττα και εξορίες, μετεμφυλιακός τρόμος. Αυτό είναι το νήμα των ιστορικών γεγονότων στα οποία μένει πιστός ο αφηγητής. Ωστόσο όπως λέει ο ίδιος στον πρόλογό του «Το εικονογραφημένο αυτό αφήγημα είναι ιστορίες ανθρώπων του Εμφυλίου και σε καμία περίπτωση η ιστορία του Εμφυλίου. Η Ιστορία δεν είναι το άθροισμα των προσωπικών ιστοριών των αυτουργών της, έτσι κι αλλιώς. Όμως από την άλλη κανείς δεν μπορεί να την καταλάβει αν δεν καταλάβει τις ιστορίες ανθρώπων που τη δημιουργούν, και μάλιστα σε ΄συνθήκες που δεν επέλεξαν οι ίδιοι΄».
Ο Παπαθανάσης παρακολουθεί τους ήρωές του με κοντινή, ζεστή κι ανθρώπινη ματιά. Πως θα μπορούσε να γίνει αλλιώς αφού πρόκειται για πρόσωπα οικεία στην προσωπική και συλλογική μνήμη; Για τόπους αγαπημένους και φορτισμένους με βαριά και πολύτιμη ιστορική κληρονομιά. Η ματιά του, η ματιά του εικονογράφου, είναι διεισδυτική, η κλιμάκωση της αφήγησης κινηματογραφική, η παρεμβολή των γεγονότων στο μεγάλο κάδρο αριστουργηματική. Για όσους γνωρίζουν το έως τώρα έργο του Λ. Παπαθανάση μια διαπίστωση γίνεται γρήγορα: το «Τέρμινους» ακολουθεί αφηγηματικά τα χνάρια της περσινής «Πάπισσας Ιωάννας» (κόμικ βασισμένο στο ομώνυμο έργο του Εμ. Ροΐδη) αλλά βρίσκεται εξίσου κοντά, ίσως πλησιάζει και περισσότερο στο «Άκου!» (βασισμένο σε ποιήματα του Βλ. Μαγιακόβσκι.). Σε κάθε περίπτωση οι εικόνες έχουν πάθος και δύναμη, εντυπωσιακές κορυφώσεις και συγκλονιστικές λεπτομέρειες. Υπηρετούν και σε στιγμές υπερβαίνουν την αφήγηση, δίνοντας στιγμές ατόφιας αισθητικής απόλαυσης.
Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου καραδοκεί το μεγάλο, το βασανιστικό ερώτημα: άξιζαν τον κόπο όλα αυτά; Τόσος αγώνας, θυσίες, αίμα, κατατρεγμοί, στιγματισμοί έγιναν για κάποιο σκοπό ή έγιναν μάταια; Μήπως ήταν τελικά προτιμότερη η ήττα, όπως διάφοροι λένε; Είναι το βαρύ ερώτημα όχι μόνο της γενιάς που έζησε τα γεγονότα αλλά και όσων ήρθαν μετά, όσων συνδέονται με τα γεγονότα μέσα από νεότερες εξελίξεις αλλά και από τη σημερινή τους στάση στα πράγματα. Ο συγγραφέας δεν μένει ουδέτερος, ούτε αφήνει αναπάντητο το ερώτημα. Παίρνει θέση με τρόπο σαφή, στρατευμένο και κατηγορηματικό. Ναι άξιζαν. Εξάλλου τίποτα δεν πάει χαμένο!
