Θάνος Βλαστός: Τα αύριο της Καλαμωτής

Ο καθηγητής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, συγκοινωνιολόγος – πολεοδόμος Θάνος Βλαστός κατέθεσε ένσταση στη Διεύθυνση Δόμησης του Δήμου Χίου επί του ΣΧΟΟΑΠ που αναφέρεται στην Καλαμωτή. Η ένσταση η οποία κοινοποιείται στον κ. Σταμάτη Κάρμαντζη, Γεωγραφικό Αντιπεριφερειάρχη Νοµού Χίου, κ. Σπυρ. Σπυρίδωνα, Γενικό Γραμματέα Αποκεντρωμένης Διοίκησης Αιγαίου, κ. Μανώλη Βουρνού, Δήμαρχο Χίου, κ. Αντώνη Μήλια, ΓΓ Δήμου Χίου, κ. Όλγα Βάσση, Δ/ντρια Εφορείας Αρχαιοτήτων Χίου και κ. Νικ. Γαλάτουλα, Πρόεδρο Τοπικής Κοινότητας Καλαμωτής έχει ως εξής:

Τα Μαστιχοχώρια, συγκρότημα χωριών που διατηρούν ακόμη τον πολεοδομικό ιστό και την αρχιτεκτονική της μεσαιωνικής ιστορίας τους, είναι μοναδικά σε μια Ελλάδα που βεβήλωσε το παρελθόν της, καλύπτοντας πόλεις και χωριά με κατασκευές από μπετόν και αφήνοντας ελάχιστα ίχνη από ότι προηγήθηκε, τόσο διάσπαρτα που μετά βίας βοηθούν να υποπτευθείς το ποια είναι η πραγματική ιστορία των τόπων. Σε ένα βαθμό τα παραπάνω συναντώνται και στα Μαστιχοχώρια.

Ενώ στη θεωρία επίσης, όλοι συμφωνούν ότι τον μοναδικό πλούτο των Μαστιχοχωρίων τον έχει ανάγκη η Ελλάδα και αξίζει να τον προστατεύσουμε, στην πράξη ελάχιστα γίνονται προς αυτή την κατεύθυνση. Ειδικότερα για την Καλαμωτή η αντιμετώπισή της από το ΣΧΟΟΑΠ είναι σχεδόν σαν να ήταν ένα οποιοδήποτε χωριό, χωρίς ιστορία και ταυτότητα, οπουδήποτε στην Ελλάδα.

Το πώς προστατεύεται πραγματικά ένα χωριό, χρήσιμα παραδείγματα μπορούμε να πάρουμε από γειτονικές μας χώρες. Τρία είναι τα κρίσιμα ζητήματα για τη διατήρηση της φυσιογνωμίας του:

Α. Η διατήρηση του οικοδομικού πλούτου, των μεμονωμένων κατασκευών αλλά και του συνόλου. Τα βασικά χαρακτηριστικά του τελευταίου είναι η πυκνότητα, η συνέχεια και η αισθητική.
Β. Η διατήρηση της κλίμακας. Ανατρέπεται όταν ο όγκος και η έκταση αυτού του νέου που αφήνεται να κτιστεί δίπλα στον ιστορικό πυρήνα ξεπερνούν κάποια όρια με κίνδυνο να επιβάλλεται κυρίαρχο απέναντι στο ιστορικό.
Γ. Η διατήρηση της λειτουργίας του ιστορικού πυρήνα, έτσι ώστε να παραμένει συνεπής και ανάλογη με τα χαρακτηριστικά των χρήσεων, με την κλίμακα και με την αρχιτεκτονική του ιστορικού πυρήνα. Βασικό στοιχείο της λειτουργίας του πυρήνα είναι η λειτουργία του δρόμου. Υπήρξε επί αιώνες τόπος για να περπατάς και να στέκεσαι, τόπος κοινωνικότητας. Η κίνηση και η στάθμευση των αυτοκινήτων είναι βασική απειλή για την τύχη του δρόμου γιατί αποτελούν ξένο σώμα μέσα στο κορμί ενός ιστορικού χωριού, όπως αποτελούν ξένα σώματα στις επισκευαζόμενες παλιές κατοικίες κάποια σύγχρονα υλικά, π.χ. το αλουμίνιο. Εκτός από την αισθητική, ο θόρυβος, η ρύπανση και ο κίνδυνος ατυχημάτων κατά τους ελιγμούς τους ανάμεσα σε ηλικιωμένους και παιδιά αποτελούν σοβαρές απειλές και παράγοντες υποβάθμισης της ποιότητας ζωής και της καθημερινότητας στα ιστορικά χωριά.

Α. Το μεγάλο στοίχημα για τη διατήρηση του οικοδομικού πλούτου είναι να κατοικηθούν ξανά οι ερειπωμένες και εγκαταλελειμμένες κατοικίες, ξαναβρίσκοντας φυσικά την αρχική μορφή τους. Μόνο έτσι θα αποκτήσει ξανά το χωριό την εικόνα του ενιαίου οικοδομικού όγκου, χωρίς κενά και ασυνέχειες, απαραίτητη για να αντιμετωπίσει αναπόφευκτους μελλοντικούς σεισμούς. Τα σπίτια εγκαταλείφθηκαν όταν ξεπεράστηκαν τα προβλήματα ασφάλειας, οι κάτοικοι μετανάστευσαν ή έπαψαν να εκτιμούν την αληθινή ταυτότητα του χωριού τους. Τώρα πολλά έχουν αλλάξει. Από όλο τον κόσμο έρχονται για να επισκεφθούν τα μεσαιωνικά χωριά και όχι τις σύγχρονες επεκτάσεις τους. Τώρα το μήνυμα της αναγνώρισης από την ελληνική και διεθνή κοινότητα της μεγάλης πολεοδομικής και αρχιτεκτονικής αξίας των Μαστιχοχωρίων έχει φτάσει ακόμη και σε αυτούς που μέχρι πριν λίγα χρόνια τα εγκατέλειπαν. Είναι λοιπόν κρίμα μελετητές και αρμόδιοι φορείς να διστάζουν να προτείνουν αυτό που πρέπει για τη σωτηρία των Μαστιχοχωρίων φοβούμενοι αντιδράσεις από νοοτροπίες που ανήκουν στο παρελθόν.

Πολεοδομικές πολιτικές λοιπόν που θα ενθάρρυναν θαυμαστές του χωριού να ζωντανέψουν ξανά τα εγκαταλελειμμένα σπίτια, αντί να χτίζουν καινούρια έξω από το χωριό, θα ήταν πολιτικές που θα κρατούσαν τους νέους κατοίκους κοντά στις αξίες της ιστορίας του τόπου, που κατά βάθος πια οι περισσότεροι αντιλαμβάνονται.

Σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες για να σωθούν οι ιστορικοί οικισμοί μπαίνουν περιορισμοί στην οικοδόμηση εκτός των τειχών τους. Εδώ, και συγκεκριμένα για την Καλαμωτή, το ΣΧΟΟΑΠ αντίθετα προσφέρει άπλετο χώρο, περίπου τετραπλάσιο της επιφάνειας του ιστορικού πυρήνα, για νέες κατασκευές. Έτσι η πιθανότητα να στραφεί το ενδιαφέρον προς έργα αποκατάστασης των παλαιών κτισμάτων στον ιστορικό πυρήνα απομακρύνεται. Ουσιαστικά προσφέρονται κίνητρα για οικοδόμηση έξω από τον οικισμό. Είναι μια πολιτική που τον καταδικάζει να παραδοθεί στη φθορά του χρόνου. Όλο και λιγότερα σπίτια στον ιστορικό πυρήνα θα μένουν όρθια, ενώ έξω από αυτόν όλο και θα αυξάνουν.

Β. Όταν κάποια στιγμή το ΣΧΟΟΑΠ της Καλαμωτής θα έχει υλοποιηθεί το χωριό πολύ λίγο θα θυμίζει αυτό που είναι τώρα. Σήμερα ο ιστορικός πυρήνας αποτελεί τον βασικό κορμό του χωριού, καλύπτοντας το μεγαλύτερό του μέρος. Αύριο θα είναι ένα μικρό τμήμα του και οι σύγχρονες κατασκευές θα τον πνίγουν επιβάλλοντας τη δική τους ταυτότητα στο χωριό. Θα ανατραπούν λοιπόν οι ισορροπίες, η ιστορία θα περάσει σε δεύτερη μοίρα, προοδευτικά η Καλαμωτή και τα υπόλοιπα Μαστιχοχώρια, στα οποία ανάλογη τύχη επιφυλάσσει το ΣΧΟΟΑΠ, θα γίνουν περίπου χωριά σαν όλα τα άλλα. Θα συνεχίσει υπό αυτούς τους νέους όρους να υπάρχει ενδιαφέρον για τα σπίτια της Καλαμωτής ή μήπως θα εκδηλωθεί μια αντίστροφη τάση μιας νέας απομάκρυνσης από το χωριό; Αν το ΣΧΟΟΑΠ έχει ως στόχο την οικονομική ανάπτυξη της περιοχής, οι επιλογές του δεν υπηρετούν αυτό το στόχο.

Γ.

Γ1. Η κυκλοφορία και η στάθμευση στο εσωτερικό του μεσαιωνικού πυρήνα τραυματίζουν την αισθητική, την ταυτότητα και τη λειτουργία του χωριού. Εκ των πραγμάτων οι δρόμοι είναι ο μοναδικός τόπος για κοινωνική επαφή αφού στο ιστορικό χωριό τα σπίτια δεν έχουν αυλές, βεράντες και μπαλκόνια. Οι εσωτερικοί δρόμοι του χωριού έχουν κατασκευαστεί ως πεζόδρομοι (πλακόστρωση, μη ύπαρξη πεζοδρομίων, φύτευση) γιατί αυτή είναι η πραγματική λειτουργία τους. Ωστόσο, παρά τη σχετική απαγόρευση για το καλοκαίρι, πολλά αυτοκίνητα περνούν διαμπερώς από την καρδιά του μεσαιωνικού πυρήνα και κάποια σταθμεύουν προκλητικά ανάμεσα στις καρέκλες που βγάζουν οι κάτοικοι στο δρόμο για να κουβεντιάζουν. Μόνο με δρόμους ελεύθερους μπορεί να μείνει ζωντανό το χωριό, όμως σήμερα τείνουν να κατακτηθούν από τα αυτοκίνητα. απειλούνται. Απέναντι σε αυτό το πρόβλημα το ΣΧΟΟΑΠ παίρνει το μέρος του αυτοκινήτου.

Ο μεσαιωνικός πυρήνας είναι πολύ μικρός και οι δρόμοι εξαιρετικά στενοί για να αντέχουν την παρουσία αυτοκινήτων στο εσωτερικό τους. Το σχήμα του μεσαιωνικού πυρήνα είναι περίπου ένα τετράγωνο με πλευρές 300 μ., δηλαδή οι αποστάσεις είναι ελάχιστες έτσι ώστε ο οποιοσδήποτε μπορεί να τις καλύπτει ευχάριστα με τα πόδια. Απέναντι σε αυτά τα τόσο φιλικά για τον πεζό χαρακτηριστικά του χωριού το ΣΧΟΟΑΠ αδιαφορεί και δημιουργεί στο εσωτερικό του πυρήνα ‘Δίκτυο Μικτών Πεζοδρόμων’ που δεν είναι μόνο για πεζούς αλλά και υποτίθεται για ήπια κυκλοφορία αυτοκινήτων, ενώ είναι γνωστό ότι δεν υπάρχει τρόπος να ελεγχθούν ούτε ο αριθμός ούτε οι ταχύτητες των διερχόμενων αυτοκινήτων. Είναι περιττό να υπογραμμιστεί ότι ακόμη και τα 30 χλμ/ώρα σε δρόμους όπως αυτοί του χωριού είναι μια πολύ επικίνδυνη ταχύτητα. Σε αυτό το Δίκτυο εκτός από τους σήμερα χρησιμοποιούμενους από τα αυτοκίνητα δρόμους εντάσσει και τον δρόμο που συνδέει τον Αϊ Γιάννη με την Παναγιά από τον οποίο σήμερα δεν περνάει αυτοκίνητο. Αντί λοιπόν το ΣΧΟΟΑΠ να συμβάλει στην απελευθέρωση από αυτοκίνητα και στην αποκατάσταση του μεσαιωνικού πυρήνα, υπηρετεί λογικές της δεκαετίας του 60 και τον πάει ακόμη πιο πίσω. Σημειώνεται ότι ο μεσαιωνικός πυρήνας της Καλαμωτής κηρύχτηκε διατηρητέος όχι μόνο για να προστατευθεί η αρχιτεκτονική των σπιτιών αλλά και η πολεοδομική και κοινωνική του φυσιογνωμία, που θεμέλιό τους είναι ο δρόμος. Σημειώνεται επίσης ότι η πλήρης πεζοδρόμηση του οικισμού, με βάση τη σχετική νομοθεσία περί πεζοδρομήσεων δεν θα απέκλειε την προσπέλαση οχημάτων για τροφοδοσία των καταστημάτων ούτε για την εξυπηρέτηση μετακινήσεων ατόμων κυρίως μεγάλης ηλικίας με προβλήματα κινητικότητας.

Γ2. Μια ακόμη πρόταση του ΣΧΟΟΑΠ, που θα έχει σοβαρότατες αρνητικές επιπτώσεις για το μεσαιωνικό πυρήνα, είναι να διέρχεται από το εσωτερικό του η επαρχιακή οδός από την Παναγία Σικελιά και να συνδέεται στην έξω πλατεία με τον δρόμο προς Κώμη. Μέσω της παραπάνω επαρχιακής οδού που, με την ευκαιρία της κατασκευής του φράγματος ασφαλτοστρώνεται και βελτιώνεται η γεωμετρία της, η διαδρομή μεταξύ Καλαμωτής/Κώμης και της Χώρας γίνεται συντομότερη κατά 1,5 χλμ. σε σχέση με τη διαδρομή που ακολουθείται σήμερα μέσω Αρμολίων. Αναμένεται έτσι ότι θα προσελκύει ένα ποσοστό της κυκλοφορίας που προερχόμενη από τη Χώρα θα έχει προορισμό την Καλαμωτή ή την Κώμη.

Είναι επιστημονικά και περιβαλλοντικά λανθασμένο και δεν τιμά τον πολιτισμό μας επαρχιακή οδός να χρησιμοποιεί εσωτερικούς δρόμους μεσαιωνικού οικισμού με διασταυρώσεις με μηδαμινή ορατότητα, εκεί όπου κάθονται ηλικιωμένοι και παίζουν παιδιά, εκεί όπου η μοναδική ταβέρνα του χωριού βγάζει τραπεζάκια έξω, για να συνδέεται με άλλη επαρχιακή οδό (προς Κώμη) στην άλλη άκρη του οικισμού. Είναι πέραν των άλλων και εγκληματικό από πλευράς οδικής ασφάλειας. Το πρόβλημα πλέον είναι γνωστό σε όσους λαμβάνουν αποφάσεις.

Απέναντι στο επιχείρημα ότι ο δρόμος προς Παναγία Σικελιά είναι ο δρόμος που παραδοσιακά, πριν γίνει ο δρόμος από τα Αρμόλια, συνέδεε την Καλαμωτή με τη Χώρα, σημειώνεται ότι τότε τον δρόμο τον χρησιμοποιούσε δυο φορές την ημέρα μόνο το λεωφορείο, ίσως και κάποια ελάχιστα αυτοκίνητα που η ταχύτητά τους ίσως να μη ξεπερνούσε τα 30 χλμ/ώρα. Σήμερα πώς θα ελεγχθούν ο φόρτος και οι ταχύτητες; Πώς θα λειτουργεί ο δρόμος αμφίδρομα αφού δεν χωράει; Θα διοχετευθεί η μια κατεύθυνση ακόμη βαθύτερα στην καρδιά του οικισμού;

Γ3. Το ΣΧΟΟΑΠ της Καλαμωτής προτείνει να κατασκευαστεί γύρω από το χωριό περιμετρικός δρόμος και αυτό είναι πολύ σωστό. Υπάρχουν όμως δύο προβλήματα:

1. Ο περιμετρικός δεν είναι πλήρης. Απουσιάζει τμήμα στην βορειοδυτική πλευρά, που είναι μάλιστα το πιο επείγον να κατασκευαστεί, διότι έτσι θα έδινε τη δυνατότητα στην οδό από την Παναγία τη Σικελιά να συνδέεται με την οδό Αρμόλια – Καλαμωτή – Κώμη αποφεύγοντας τη διέλευση από το εσωτερικό του χωριού.
2. Ο περιμετρικός αποτελεί όριο της προς πολεοδόμηση περιοχής. Επομένως δεν είναι απολύτως βέβαιο ποιος θα είναι ο πραγματικός του ρόλος. Η προστασία της Καλαμωτής από διαμπερείς ροές ή η εξυπηρέτηση της εσωτερικής λειτουργίας των πολεοδομικών επεκτάσεων; Αξίζει να παρατηρηθεί ότι σε Αρμόλια, Μεστά και Ολύμπους ο περιμετρικός δεν εφάπτεται της πολεοδομούμενης περιοχής στο δε Πυργί εφάπτεται σε αυτήν μόνο στο βορειοανατολικό της τμήμα. Γιατί η Καλαμωτή να στερηθεί ενός αληθινού περιμετρικού, τον οποίο μάλιστα έχει τόση ανάγκη για την προστασία της;