Σκέψου… ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ!

της Φρόσως Χατόγλου

«Δεν καταλαβαίνω γιατί μερικά πράγματα θα έπρεπε να είναι αντίθετα μεταξύ τους, ανήκουν στη ζωή»
(Γ. Σεφέρης)

Η διπολική σκέψη, σύμφωνα με τον Levy-Bruhl, είναι χαρακτηριστική του εξελιγμένου ανθρώπου. Για λόγους που εξυπηρετούν τη σχέση μας με το γύρω κόσμο και τη λεκτική σχηματοποίηση της σκέψης μας οδηγούμαστε εδώ και αιώνες στη νοοτροπία του «άσπρου-μαύρου».

Τα παιδιά, ωστόσο, της προσχολικής ηλικίας δεν έχουν ακόμη στενέψει τα όρια της σκέψης τους. Όταν τους δείξουμε δυο πύργους διαφορετικού μεγέθους και τα ρωτήσουμε: «Αυτά είναι ίδια;» Απαντούν: «Όχι, δεν είναι ίδια». Εμείς όμως επιμένουμε να τους υποβάλλουμε τη δική μας απάντηση: «Είναι αντίθετα».

Η έννοια των αντιθέτων κατέχει σταθερή και επίμονη θέση στη διδασκαλία μας. Κι όμως, τόσο στο Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (ΔΕΠΠΣ), όσο και στο Αναλυτικό Πρόγραμμα (ΑΠ) του Νηπιαγωγείου αποφεύγεται συστηματικά η έννοια αυτή. Το ΔΕΠΠΣ, στις θεμελιώδεις έννοιες διαθεματικής προσέγγισης, γράφει «Ομοιότητες-διαφορές», όχι αντίθετα. Το ίδιο και στο ΑΠ ως στόχος αναφέρεται: «Να διαπιστώνει ομοιότητες και διαφορές αντικειμένων και καταστάσεων». Μάλιστα, στις προτεινόμενες δραστηριότητες αποφεύγει με συνέπεια τη χρήση απόλυτων εννοιών, τονίζοντας τη σχετικότητά τους και χρησιμοποιώντας το συγκριτικό βαθμό:

«Προοδευτικά ασκούνται[ οι μαθητές] να κατανοούν πως οι λέξεις που εκφράζουν μεγέθη είναι σχετικές (πχ ο ψηλός πύργος είναι στην πραγματικότητα ψηλότερος από κάποιον άλλο κ.α)».

Παρ’ όλα αυτά, εμείς εξακολουθούμε να χρησιμοποιούμε ζεύγη αντιθέτων, όπου οι λέξεις, οι έννοιες και, επομένως, η νοητική διαδικασία παρουσιάζονται στο θετικό, τον απόλυτο βαθμό: Χοντρός-αδύνατος, πολλά-λίγα, άσπρο-μαύρο, ολόκληρο-μισό κλπ. Εκτυπώνουμε μάλιστα καρτέλες -όπως οι παρακάτω-, τη στιγμή που στο φυσικό μας περιβάλλον κατακλυζόμαστε από ζωντανά ερεθίσματα!

Η έννοια των αντιθέτων, που τόσο αβασάνιστα χρησιμοποιούμε, έχει απασχολήσει πολύ τη φιλοσοφική σκέψη.

Οι Πυθαγόριοι διατύπωσαν ορισμένα και συγκεκριμένα ζεύγη αντίθετων αρχών. Όμως, σύμφωνα με αυτούς, πχ., αντίθετο τού «πολλά» δεν είναι το «λίγα», αλλά το 1, στη βάση της απόλυτης θεώρησης.

Σύμφωνα με την ανατολική φιλοσοφία του Yin-Yang φύση, άνθρωποι και συναισθήματα συνυπάρχουν σε μια διαλεκτική σχέση και η ευτυχία εξαρτάται από την ισορροπία τους. Το χαρακτηριστικό σύμβολο του ασπρόμαυρου κύκλου εμπλέκει αρμονικά το άσπρο και το μαύρο. Τα δυο χρώματα δεν είναι διόλου αντίθετα, συνυπάρχουν, εμπλέκονται, συγχωνεύονται, όπως το σκοτάδι και το φως ,η χαρά και η λύπη, το αρσενικό και το θηλυκό, το καλό και το κακό. «Ουδέν κακόν αμιγές καλού», άλλωστε.

«Οδός άνω κάτω μία», είπε ο Ηράκλειτος, θεωρώντας ότι τα ζεύγη των αντιθέτων είναι ένα και το αυτό, μέσα από μιαν άλλη οπτική, και είτε έχουν μια νοηματική συνύπαρξη (δεν νοείται δίκαιος χωρίς τον άδικο), είτε είναι συμπληρωματικά (υγεία + αρρώστια=ζωή).

Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη επί του θέματος είναι ευρύτατη και πολύ ενδιαφέρουσα, στηριζόμενη στη διάκριση λογικών προτάσεων – αντιφατικές, ενάντιες, υπενάντιες. Υπάρχουν αντίθετα που συσχετίζονται: μισό-διπλό (όχι «ολόκληρο»!), ανάποδα: καλό-κακό, θετικά και στερητικά: όραση-τύφλωση και αντιφατικά: κάθεται-δεν κάθεται (όχι «όρθιος»!). Στα «Ηθικά, Νικομάχεια» μελετώντας τις ηθικές αρετές, τα συναισθήματα και τις πράξεις αναφέρει: «Η υπερβολή και η έλλειψη αποτυγχάνουν στο σκοπό τους και κατακρίνονται, ενώ το μέσον επαινείται και οδηγεί στην ευτυχία». Για παράδειγμα: Αντίθετο του δειλός δεν είναι ο γενναίος. Ο δειλός έχει υπερβολικό και παράλογο φόβο. Επομένως αντίθετο του δειλός είναι ο θρασύς, αυτός που δεν νιώθει το στοιχειώδη, ούτε καν τον προστατευτικό φόβο. Η χρυσή τομή είναι ο γενναίος, που βρίσκεται στο μέσον. Με βάσει λοιπόν τα ανωτέρω , εάν θέλουμε να προσδιορίσουμε την απόλυτη αντίθεση του «χοντρή» θα ορίσουμε το «καχεκτική», διότι το «λεπτή» είναι το μέσον.

Το «μεταξύ», το «μέσον» θα το βρούμε και στον Πλάτωνα. Στο «Συμπόσιο» η Διοτίμα λέει στο Σωκράτη: «Μη θέλεις σώνει και καλά ό,τι δεν είναι ωραίο να είναι άσχημο, και κακό ό,τι δεν είναι αγαθό». Έφερε δε το παράδειγμα: ό,τι δεν είναι σοφό, δεν σημαίνει ότι είναι και ανόητο. Μπορεί να είναι σωστό, αλλά να μην έχει λογική απόδειξη, να μην είναι επιστημονικό, αλλά να είναι μια ορθή δόξα, η οποία βρίσκεται μεταξύ της σοφίας και της μωρίας.

Τέλος, ας μην ξεχνάμε τη σχετικότητα και την υποκειμενικότητα των κριτηρίων. Τα ζεύγη, για παράδειγμα, καθαρός-βρώμικος, όμορφος-άσχημος και άλλα παρόμοια, έχουν να κάνουν με τα ιδιαίτερα, προσωπικά ή πολιτισμικά, κριτήρια του καθενός και θα απαιτούσαν μια διαλεκτική στάση στη θεώρησή τους και όχι να παρουσιάζονται ως δεδομένα και απόλυτα.

Δεν θα υπήρχε αντίρρηση εάν παρουσιάζαμε τα ζεύγη αντιθέτων μέσα από την αριστοτελική φιλοσοφία ή σύμφωνα με την Ηρακλείτεια θεωρία. Όμως εμείς ούτε συμπληρωματικά, ούτε ταυτόσημα, ούτε αλληλένδετα τα θεωρούμε, αλλά διαζευκτικά και αλληλοαποκλειόμενα και ως τέτοια τα χρησιμοποιούμε στην εκπαιδευτική διαδικασία μέσα από τις κάρτες αντιθέτων, οι οποίες μάλιστα βρίθουν νοηματικών σφαλμάτων.

Νομίζουμε ότι έχουμε να κάνουμε με ένα παιχνίδι λέξεων. Ούτε παιχνίδι είναι, ούτε απλές λέξεις. Είναι μια ολόκληρη φιλοσοφία που αφορά τη στάση μας απέναντι στον εαυτό μας και τους άλλους, απέναντι στη ζωή. Διότι εάν εκλάβουμε την υγεία και την αρρώστια ως αντίθετα και όχι ως φυσικά συνυπάρχοντα, η ζωή δεν θα παύει να μας εκπλήσσει τραγικά. Η διαφωνία μπορεί να είναι αντίθετη της ομοφωνίας, όμως αν τη θεωρήσουμε αντίθετη της συμφωνίας δεν πρόκειται να απολαύσουμε καμία επικοινωνία ή συνεργασία. Εάν δεν συνειδητοποιήσουμε ότι χαρά και λύπη δεν είναι αντίθετες, αλλά διαφορετικές όψεις ενός και του αυτού νομίσματος, τότε δεν θα πάψουμε ποτέ να γκρινιάζουμε. Εάν κρίνουμε πως ο λευκός είναι αντίθετος του μαύρου…

Ας ακολουθήσουμε λοιπόν τους συντάκτες των εκπαιδευτικών οδηγιών του Υπουργείου. Ας απεγκλωβιστούμε από τη διπολική αντιπαράθεση, ας παραμείνουμε στο συσχετισμό και τη σύγκριση όχι μόνο δύο, αλλά πολλών στοιχείων από όσα μας περιβάλλουν, και ,εν τέλει, αντί της αντίθεσης, ας επιμείνουμε στην έννοια της διαφορετικότητας, η οποία καλλιεργεί μια ευρύτητα σκέψης, μια νοητική και ηθική αποδοχή της συνύπαρξης των διαφορετικών, που τόσο χρειάζεται ο άνθρωπος και η κοινωνία μας για να βρουν ειρήνη και ευτυχία.

———————————–

Υ.Γ. Το παρακάτω απόσπασμα είναι περιττό. Επειδή όμως το περιττό δεν είναι αντίθετο του χρήσιμου, και σίγουρα όχι του υπέροχου, το παραθέτω.

«ΕΑΝ ΥΠΟΘΕΣΟΥΜΕ ότι ο κόσμος υπάρχει στο βαθμό που δεν υπάρχει, και ότι ζούμε το εντεύθεν όπως ζούσαμε στο εκείθεν. Ότι η φύση ανθίζει το χειμώνα και την άνοιξη φυλλορροούν τα δέντρα στο σώμα του Απόλλωνος. Ότι ο θάνατος είναι η ζωή και χρειάζονται τους νεκρούς οι ζωντανοί, όπως η ανάσταση προϋποθέτει τους τάφους. Ότι οι αιθέριοι αστέρες περιμένουν τα βλέμματα του ταπεινού ανθρώπου για να λάμψουν ζωντανοί και να γίνουν εωσφόροι. Ότι τις μεγάλες χαρές τις γονιμοποιούν οι μεγάλοι πόνοι, όπως οι αρδεύοντες ποταμοί ζωοποιούν τους κήπους. Ότι οι ερωτευμένοι χρεωστούν στο χωρισμό την απαράβλητη μακαριότητά τους και ότι τα παιδιά είναι από τον Όμηρο σοφότερα. Ότι η αδικία είναι της δικαιοσύνης η τροφός και η ταραχή της τάξης η οικονόμος, και αιώνια σε ευγενικές μορφές το κακό μεταμορφώνεται. Ότι ο κεραυνός γεννά τους κόσμους και αναβλασταίνουν άπειρα τα αστραποκαμένα σκηνώματα όπως από τη στέρνα του θρήνου αναβλύζει η μουσική. Ότι πήζει ο χρόνος στα ακίνητα πετρώματα των βουνών και ο χώρος αλλάζει θέση με των ανέμων τη μετακίνηση. Ότι η διάρκεια είναι παρέλευση και Γίγνεσθαι το Είναι και η αλλαγή έχει ορισθεί σαν σώτειρα των θεσμών. Ότι η σιγή μας είναι πολλές, πάμπολλες στιγμές γεμάτες κίνηση, που βρήκαμε ισορροπία και ότι μας οδηγεί απάνου η κίνηση που μας φέρνει προς τα κάτω. Ότι όλα τα όντα ακόμη και τα περισσότερο μόνιμα και δυνατά περιμένουν να σωθούν από τον άνθρωπο, το πλάσμα το περισσότερο φευγαλέο και αδύναμο. Ότι οι άνθρωποι εμείς είμαστε, γιατί δεν είμαστε αυτό που είμαστε. Εάν υποθέσουμε ότι όλες αυτές οι υποθέσεις είναι βεβαιότητες, στο βαθμό που όλες οι βεβαιότητες είναι υποθέσεις, ΤΟΤΕ λαβαίνουμε μια ιδέα του ενδοσύμπαντος, που αποπειρώνται να αποκαλύψουν οι ελεγείες του Duino» ( Δ. Λιαντίνης: Έξυπνον Ενύπνιον)