της Καλλιόπης Λιαδή
(με αφορμή το ταινιάκι της εικονογράφου Rashin Kheiriyeh)
Yalda σημαίνει γέννηση μα και γιορτή για τη μεγαλύτερη νύχτα του χρόνου. Η λέξη είναι Συριακή αλλά πέρασε στο περσικό λεξιλόγιο και παράδοση. Αναφέρεται και ως Shab e – Chelleh, μια γιορτή του χειμερινού ηλιοστασίου, στις 21 Δεκεμβρίου.
Οι αρχαίοι Πέρσες πίστευαν ότι οι δυνάμεις του κακού κυριαρχούσαν τη μεγαλύτερη νύχτα του έτους αλλά η επόμενη μέρα ανήκε στον Κύριο της Σοφίας, Ahura Mazda. Τότε γιόρταζαν και οι αρχαίοι Ιρανοί τη γέννηση του Μίθρα, του θεού του φωτός. Ο Μίθρα, επίσης, λατρεύεται σε κάθε σπίτι των Ινδουιστών στην Ινδία και ήταν από τους πιο σημαντικούς θεούς των Ρωμαίων. Θεωρείται θεός της βλάστησης κι ότι είναι ένας μεσολαβητής μεταξύ Θεού και ανθρώπου, μεταξύ ουρανού και της Γης.
Αυτή τη νύχτα, στο Ιράν, οι οικογένειες μαζεύονται συνήθως στο σπίτι του γηραιότερου μέλους τους και ξαγρυπνούν όλη τη νύχτα, τρώγοντας ξηρούς καρπούς, καρπούζι και ρόδι, ή προσφέροντάς τα σαν τάματα στο Θεό, διαβάζουν ή απαγγέλλουν δυνατά κλασική ποίηση και λένε μύθους και παραμύθια.
Κατά την Ιρανική παράδοση, όσοι ξεκινούν το χειμώνα τρώγοντας φρούτα του καλοκαιριού δεν θα αρρωστήσουν κατά τη διάρκεια των ψυχρών μηνών του χρόνου. Ως εκ τούτου, η κατανάλωση καρπουζιού είναι μία από τις πιο σημαντικές παραδόσεις για αυτό το βράδυ. Αλλά και το ρόδι τοποθετείται στην κορυφή ενός καλαθιού με φρούτα για να υπενθυμίσει τον κύκλο της ζωής, την αναγέννηση και αναζωογόνηση των γενεών.
Η προέλευσή της Yalda υιοθετήθηκε από τον εορτασμό του νέου έτους των Βαβυλώνιων. Τότε η παράδοση έλεγε ότι στην αρχή της δημιουργίας του κόσμου επικρατούσε τάξη και αρμονία, που γεννήθηκε μέσα από το χάος. Για να τιμήσουν και να γιορτάσουν την αρχή του κόσμου δημιουργήθηκαν γιορτές και τελετές όπου όλοι οι ρόλοι αντιστράφηκαν. Οι αφεντάδες και οι υπηρέτες τους άλλαζαν ρόλους. Ο βασιλιάς ντυμένος στα λευκά θα άλλαζε θέση με τους απλούς ανθρώπους. Ένας ψευτοβασιλιάς έβγαινε με στέμμα στους δρόμους όπου ξεχύνονταν μεταμφιεσμένοι. Αταξία και γλέντια, ένα μικρό χάος, κυβερνούσαν για μια μέρα για να να αποκατασταθεί η τάξη στο τέλος της γιορτής. Οι Πέρσες τα στοιχεία αυτά τα εντάξανε στο τελετουργικό της θρησκείας τους, το Ζωροαστρισμό.
Οι Iρανοί Εβραίοι, οι οποίοι είναι από τους παλαιότερους κατοίκους της χώρας, κατά το ίδιο χρονικό διάστημα, εκτός από την Shab- e Chelleh, γιορτάζουν επίσης το έθιμο της Illanout (τη γιορτή του δέντρου).
Ο εορτασμός της Illanout είναι παρόμοια με Shab e – Chelleh: κεριά αναμμένα στολίζουν τα τραπέζια και τα παράθυρα, αποξηραμένα και φρέσκα χειμωνιάτικα φρούτα και καρποί υπάρχουν στο τραπέζι, γίνονται προσευχές.
Εκτός από το Ιράν, χώρες της Κεντρικής Ασίας, όπως το Αφγανιστάν, το Τατζικιστάν, το Ουζμπεκιστάν, το Τουρκμενιστάν και ορισμένες περιοχές του Καυκάσου, όπως η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν μοιράζονται την ίδια παράδοση και γιορτάζουν κάθε χρόνο τη νύχτα της Yalda την ίδια χρονική περίοδο. Σε περιοχές της νότιας Ρωσίας υπάρχουν πανομοιότυπα έθιμα με μικρές παραλλαγές. Γλυκό ψωμί ψήνεται σε σχήμα ανθρώπων και ζώων. Ανάβουν φωτιές γύρω από τις οποίες χορεύουν κάνοντας κινήσεις που παραπέμπουν στη συγκομιδή των καρπών.
Αλλά και η αρχαιότερη γιορτή των Ρωμαίων, τα Σατουρνάλια, που ήταν αφιερωμένα στον Κρόνο και είχε κατακτήσει ολόκληρο τον ελληνορωμαϊκό κόσμο, γιορτάζονταν από τις 18 έως τις 24 Δεκεμβρίου. Το αποκορύφωμα τους ήταν τα Βουρμάλια, στις 25 Δεκεμβρίου, με τη γιορτή ‘Dies Natalis Solis Invicti’ δηλαδή την «Ημέρα της Γέννησης του Αήττητου Ήλιου», του ήλιου της δικαιοσύνης και της τάξης. Τότε τιμούσαν την τροπή του ηλίου που άρχιζε και πάλι να ανεβαίνει στον ουρανό, για να κάνει τη Γη να καρποφορήσει ξανά. Ακολουθούσαν οι Καλένδες στην 1η Ιανουαρίου και στις 7 Ιανουαρίου τελείωνε η περίοδος αυτή των εορτών. Τις ημέρες αυτές, τα σπίτια στολίζονταν με πράσινα κλωνάρια, ανταλλάσσονταν δώρα και παίζονταν τυχερά παιχνίδια.
Οι πρώτοι χριστιανοί που ήταν εκτός νόμου στη Ρώμη και τελούσαν κρυφά τις θρησκευτικές τους εορτές, γιόρταζαν τα Χριστούγεννα στις 25 Δεκεμβρίου, ακολουθώντας την παράδοση των Σατουρνάλιων για να αποπροσανατολίσουν τους Ρωμαίους και για να μην ανακαλυφτούν.
Οι Κέλτες αλλά και οι Σκανδιναβοί την αντίστοιχη γιορτή την ονόμαζαν Yule. Αυτή τη νύχτα, γιόρταζαν την αναγέννηση του βασιλιά, τον Βασιλιά Ήλιο, τον Χορηγό της Ζωής που θερμαίνει την παγωμένη γη, την αρμονία, την αγάπη, την ευτυχία και την καρποφορία. Κλαδιά ή στεφάνια από αειθαλή φυτά, πουρνάρια και γκι κρεμασμένα στις πόρτες, χρυσά κεριά και φωτιές, κάλαντα και τραγούδια, καλάθια με ξηρούς καρπούς και χειμωνιάτικα φρούτα, συνθέτουν κι εδώ το μοτίβο των γιορτών.
Φωτιές, τα Yule logs, άναβαν στα χωράφια. Τα παιδιά πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και γέμιζαν καλάθια, που ήταν πλεγμένα από κλώνους αειθαλών δέντρων, με μήλα και πορτοκάλια. Τα μήλα και τα πορτοκάλια αντιπροσώπευαν τον ήλιο. Τα κλαδιά συμβόλιζαν την αθανασία καθώς τα δέντρα ήταν ιερά για τους Κέλτες, επειδή δεν «πεθαίνουν» αναπαριστώντας την αιώνια όψη του Θείου. Σήμερα η λέξη Yule log αναφέρεται στο χριστόψωμο.
Οι αρχαίοι Έλληνες, την ίδια περίοδο, το μήνα Ποσειδαιώνα (που διαρκούσε από το δεύτερο μισό του Δεκεμβρίου ως το πρώτο μισό του Ιανουαρίου) γιόρταζαν τα Αλώα προς τιμήν της θεάς Δήμητρας και της Περσεφόνης, για να προστατεύσουν τη βλάστηση, και τα Κατ’ Αγρούς Διονύσια για να τιμήσουν τον θεό Διόνυσο. Στα Αλώα δεν επέτρεπαν τη συμμετοχή σε άντρες αλλά μπορούσαν να συμμετέχουν οι Εταίρες. Κυρίαρχο φρούτο στις τελετές ήταν το ρόδι. Στα Κατ’ αγρούς Διονύσια (ή Μικρά Διονύσια), αγροτικές πομπές ακολουθούσαν έναν φαλλό, χοροί, τραγούδια και πειράγματα ακούγονταν και μεγάλη αταξία επικρατούσε στην πόλη που μοσχομύριζε κρασί απ΄άκρου σ’ άκρο.
Αν αναζητήσει κανείς τις παραδόσεις και άλλων λαών, του Βορείου τουλάχιστον ημισφαιρίου της γης, θα ανακαλύψει παρόμοιες τελετές, γιορτές και δοξασίες, που αφορούν αυτήν την περίοδο του χρόνου. Δεν είναι παράξενο το γεγονός ότι οι αρχαίοι λαοί γιόρταζαν ιδιαίτερα τις μέρες αυτές του χειμερινού ηλιοστασίου.
Το δέος και ο φόβος που προκαλεί το σκοτάδι, αλλά και η προσμονή και η ελπίδα που φέρουν οι ζωογόνες ακτίνες του Ήλιου άγγιξαν, προβλημάτισαν και μάγεψαν τον άνθρωπο, του έδωσαν αφορμές να δημιουργήσει μύθους και τελετές που τον γητεύουν και τον στηρίζουν να συνεχίσει το ταξίδι του στον πλανήτη Γη έχοντας σαν οδηγό και προορισμό του το αέναο Φως.
Σε αυτό το κείμενο, με αφορμή μια παράδοση από το γειτονικό Ιραν, με τη γλύκα του καρπουζιού, αρώματα χειμωνιάτικων καρπών, τη ζέστη και τη λάμψη ενός πυρσού, ανατρέξαμε σε κάποιες από αυτές τις δοξασίες που ακούγονται σαν παραμύθια από παλιά, που κι εμείς τα ζούμε και τα αναβιώνουμε σήμερα.
Καλές γιορτές! Με περισσότερο φως!
