Το αρχοντικό και η οικογένεια Ζερβούδη

του Βασίλη Αγιαννίδη

Ο αμείλικτος χρόνος παρασέρνει στο πέρασμα του ιδέες και ιδεολογίες, συμπεριφορές και αξίες, οικογένειες με τις μικρές και μεγάλες ιστορίες τους, ανθρώπων έργα καμωμένα με κόπο και μεράκι για να κερδίσουν την άπιαστη αθανασία… Τελευταίος, καταρρέων μάρτυρας της επιφανούς πορείας της οικογένειας Ζερβούδη απομένει το αρχοντικό, που μάταια προσπάθησαν τρεις γενιές να διαφυλάξουν, στον Κάμπο της Χίου.

Μέρος 1ο

Τα ζωγραφιστά δάπεδα και η αρχιτεκτονική του κτιρίου¹

Το αρχοντικό και το περιβόλι της οικογένειας Ζερβούδη βρίσκονται στην περιοχή του Χριστού², μία πλεονεκτική θέση στο παρελθόν λόγω της εγγύτητάς της με την πόλη, και γι’ αυτό περιζήτητη από Γενοβέζους και Οθωμανούς κατακτητές. Μετά τη γενουατική κατάκτηση η ιδιοκτησία ανήκε σε μέλη των οικογενειών Ιουστινιάνι³ ή Μπαντέτι⁴. Καταλαμβάνει έκταση 20 στρεμμάτων περίπου, έχει σχήμα σχεδόν τέλειου παραλληλογράμμου και περιβάλλεται από τέσσερις δημοτικές οδούς⁵.

Στο δυτικό τμήμα του καλλιεργημένου με ελιές και εσπεριδοειδή περιβολιού σώζονται τμήματα μεσαιωνικού πύργου στα οποία ενσωματώθηκε νεώτερη κατασκευή⁶. Τη κτήμα αρδεύεται από δύο πηγάδια και δύο στέρνες.

Ανατολικά του παλαιού κτίσματος, βρίσκεται το επιβλητικό σπίτι, το οποίο οικοδόμησε ο Νικόλαος Γεωργίου Ζερβούδης, το 1883⁷. Το σπίτι παραμελήθηκε για αρκετά χρόνια. Μετά τον θάνατο, το 1987, της τελευταίας ενοίκου του, Πόπης Κίμωνος Ζερβούδη, οι ζημιές στη στέγη, τα ανοικτά παραθυρόφυλλα και οι σπασμένοι υαλοπίνακες προξένησαν σοβαρές καταστροφές. Ο πραγματικός θησαυρός του αρχοντικού, βέβαια, χάθηκε πολλά χρόνια νωρίτερα. Τα ζωγραφιστά δάπεδα του ορόφου φθάρηκαν πιθανόν από την πρώτη δεκαετία εγκατάστασης της οικογένειας. Περιμετρικά, όμως, σε κάθε δωμάτιο, στις πλευρές κοντά στους τοίχους και κάτω από έπιπλα, απέμειναν ξεχασμένα από τον χρόνο εκατοντάδες πολύχρωμα μικρά άνθη ζωγραφισμένα με μεμβράνη⁸.

Στη νότια πλευρά του κτήματος υπάρχουν δύο αυλόπορτες. Μία παραδοσιακή καμπούσικη με τόξο και δίχρωμους θολίτες θυμιανούσικης πέτρας και μία νεοκλασική με σταγόνες και εγχάρακτα τη χρονολογία 1883 και τα αρχικά Ν.Γ.Ζ. Το δε αέτωμα από λευκό μάρμαρο κοσμεί ανάγλυφη κεφαλή της Αθηνάς. Ο αύλειος χώρος καλύπτεται με ασπρόμαυρο βοτσαλωτό με μοτίβα σχηματοποιημένων φυτών, κυμάτων, ρόμβων και μαιάνδρων.

Το αρχοντικό, εκλεκτικιστικού ρυθμού με έντονες νεοκλασσικές επιρροές, έχει κτιστεί κατά μήκος του δρόμου, με πρόσοψη προς τη Δύση. Σχηματίζει ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο, το οποίο τέμνεται κάθετα στο μέσον περίπου της βόρειας πλευράς από έτερο κτίσμα που στεγάζει τους χώρους υγιεινής. Έχει ύψος 11 μέτρα περίπου και συνολικό εμβαδόν ανά όροφο 274 τ.μ.

Ο παράλληλος με την κεντρική οδό διάδρομος, γύρω από τον οποίο οργανώνονται οι υπόλοιποι χώροι, συνιστά τον άξονα συμμετρίας ισογείου και ορόφου.

Το ισόγειο χωρίζεται σε δύο μεγάλους αποθηκευτικούς χώρους, που φωτίζονται από πέντε παράθυρα στη βόρεια και στη νότια όψη και από δύο στην ανατολική και στην πρόσοψη, όλα με πλαίσια από πωρόλιθο Θυμιανών. Τον όροφο στηρίζουν έξι τριπλά τόξα, τα οποία φέρονται σε οκτάγωνους κίονες.

Στον όροφο οδηγεί μαρμάρινη κλίμακα και βεράντα, η οποία στηρίζεται σε τρεις μαρμάρινες κολόνες με διαφορετικές βάσεις και κιονόκρανα, προφανώς σε δεύτερη χρήση. Τα δύο εντυπωσιακά σταυροθόλια με τα κομψά γύψινα κυμάτια και ανθέμια κάτω από τον εξώστη χρωματίστηκαν αρχικά με ινδικό μπλε⁹ και αργότερα με κόκκινο της Πομπηίας. Η κλίμακα έχει σχήμα «Π» και διαθέτει δύο άνετα πλατύσκαλα. Οι βαθμίδες, οι εναλλασσόμενοι κιονίσκοι και πεσσίσκοι και ο χειρολισθήρας λαξεύτηκαν σε μονολιθικούς όγκους λευκού μαρμάρου. Στο σημείο επαφής της κλίμακας με το σπίτι και σε όλο το μήκος της πρόσοψης, ο τοίχος επενδύεται με μαρμάρινη πλάκα, ύψους ενός μέτρου, η οποία αναπαριστά τα κολονάκια και την κουπαστή¹⁰. Δεύτερη σκάλα, παράλληλη με τη βόρεια πλευρά, οδηγεί στην είσοδο υπηρεσίας και στο λουτρό. Είναι απλούστερη της κυρίας κλίμακας αλλά εξίσου εντυπωσιακή, λαξευμένη σε μονολιθικές καστανέρυθρες θυμιανούσικες πέτρες.

Όλα τα ανοίγματα της κατοικίας στον όροφο διαμορφώνονται από ξύλινα περιθυρώματα με τριγωνικά αετώματα, με εξαίρεση τη νότια όψη προς τον δρόμο. Εδώ υπάρχουν γύψινα περιθυρώματα με ένθετα διακοσμητικά στοιχεία. Όλα τα παράθυρα φέρουν εξωτερικά και εσωτερικά παραθυρόφυλλα. Στις γωνίες του κτιρίου και εκατέρωθεν των κεντρικών ανοιγμάτων κάθε όψης, γύψινες παραστάδες με κεραμικά κορινθιακά επίκρανα διαρθρώνουν τους τοίχους. Ισόγειο και όροφος χωρίζονται από λίθινο κυμάτιο. Υπάρχουν τρεις μαρμάρινοι εξώστες στη νότια όψη και ένας στην ανατολική με μετάλλινα κιγκλιδώματα και φουρούσια. Οι εξωτερικοί τοίχοι επιστέφονται με τέσσερις επάλληλες ζώνες: γύψινο γείσο, απλή ταινία με γύψινους ερωτιδείς, σταγόνες, έτερο γείσο. Η στέγη καλύπτεται με βυζαντινά κεραμίδια και κοσμείται με ακροκέραμα.

Οι ξύλινες οροφές των ιδιαιτέρων διαμερισμάτων της οικογένειας διακοσμήθηκαν με κοιλόκυρτα κυμάτια και χρωματίστηκαν λευκές, κίτρινες, γαλάζιες. Στους χώρους υποδοχής εντυπωσιάζουν με τις οροφογραφίες τους οι οποίες απεικονίζουν τοπία, άνθη και γεωμετρικά σχέδια, τις γύψινες ροζέτες με φυτικές συνθέσεις, ανθέμια, φρούτα, ανθοπλοκάμους και ανθοδέσμες και τον χρωματικό τους πλούτο.

Οι, ύψους τεσσάρων μέτρων, τοίχοι χρωματίστηκαν στους τόνους της ώχρας, του γαλάζιου, του ινδικού μπλε και του πράσινου με εξαίρεση το καθιστικό, τη σάλα, την τραπεζαρία και τον διάδρομο. Εκεί υπάρχει απομίμηση ορθομαρμάρωσης έως τα 80 εκατοστά από το δάπεδο, καθώς και γύψινες και ζωγραφιστές ταινίες επίστεψης των τοίχων.

Τα ξύλινα δάπεδα είναι όλα ζωγραφισμένα¹¹, με εξαίρεση αυτά της κουζίνας και των λουτρών, που καλύπτονται με μαρμάρινες πλάκες. Στο οκτάγωνο φυτικό μοτίβο των δαπέδων, το οποίο διαχωρίζεται από ταινίες με άνθη, διαφέρει μόνο ο χρωματισμός από δωμάτιο σε δωμάτιο, καθώς και κάποιες λεπτομέρειες που σχηματίζονται στους ρόμβους ανάμεσα στα οκτάγωνα.

Ζωγραφιστά δάπεδα στον όροφο του αρχοντικού Ζερβούδη

Αναπαραστάσεις μοτίβων από δάπεδα του αρχοντικού Ζερβούδη

Στη σχετικά μικρή, για το μέγεθος του σπιτιού και τα σημερινά δεδομένα, κουζίνα¹² προκαλούν ενδιαφέρον τα ζωγραφιστά πλακίδια των πλευρικών τοίχων του φούρνου, από τη Νάπολη. Μικρή ξύλινη σκάλα οδηγεί στο πατάρι, το οποίο καταλαμβάνει τον χώρο επάνω από την κουζίνα. Στον προθάλαμο της δευτερεύουσας εισόδου της τουαλέτας και του λουτρού¹³, τα πολλά και μεγάλα ανοίγματα προς Βορρά, Ανατολή και Δύση προσφέρουν εκπληκτική θέα στη θάλασσα, τα περιβόλια και τα βουνά.

Ίσως ο συνδυασμός των ζωγραφιστών δαπέδων με τις οροφογραφίες, τις τοιχογραφίες, τα έπιπλα του οθωμανικού μπαρόκ και του τέλους της βικτωριανής εποχής, την πληθώρα διακοσμητικών και φυτών εσωτερικού χώρου φαίνεται ασφυκτικός και αμφίβολης αισθητικής για τις προτιμήσεις του 21ου αιώνα, όμως η διακόσμηση της οικίας Ζερβούδη, τις ημέρες της αίγλης της, ήταν σίγουρα εντυπωσιακή και εξεζητημένη, μάλλον κατά το πρότυπο του ιδιοκτήτη της και του νεοαποκτηθέντος πλούτου του.

---

¹ Μέρος του κειμένου και των φωτογραφιών δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Πελινναίο, 21, Άνοιξη 2002, στο περιοδικό Corpus, 39, Ιούνιος 2002, και παρουσιάστηκαν στην ετήσια Ημερίδα της Πανελλήνιας Ένωσης Συντηρητών Αρχαιοτήτων, Αθήνα, 3 Δεκεμβρίου 2011.
² Arnold Smith, The Architecture of Chios, London 1962, Map of Kampos.
³ Arnold Smith, ο.π.
⁴ Γεωργίου Ζολώτα, Ιστορία της Χίου, 1 Β, Εν Αθήναις 1923, 600.
⁵ Οδοί Αθανασίου και Ισμήνης Γκιάλα και η προέκταση της προς την Χ. Γανιάρη, Μίμη Χανδρή και Χρυσοστόμου Γανιάρη.
⁶ Λέγεται πως το παλαιό διώροφο κτίσμα είχε έναν ακόμη όροφο, τον οποίο κατεδάφισε ο Νικόλαος Ζερβούδης, το 1883.
⁷ Η χρονολογία βρίσκεται στο κατώφλι και στο ανώφλι της αυλόπορτας. Την ίδια εποχή οικοδομήθηκαν σε σχετικά μικρή απόσταση από το Ζερβούδικο τα αρχοντικά των Γρηγορίου και Κωνσταντίνου Μηλιάδη και Ξανθάκη-Καρδασιλάρη.
⁸ Décor au pochoir ή stencil.
⁹ Λουλακί.
¹⁰ Trompe-l’œil.
¹¹ Τα ξύλινα δάπεδα του διαδρόμου και του βορειοδυτικού δωματίου είναι μονόχρωμα, πιθανόν επιχρωματισμένα μεταγενέστερα.
¹² 14 τ.μ.
¹³ Ίσως εξυπηρετούσε τις ανάγκες σέρρας.