Το αρχοντικό και η οικογένεια Ζερβούδη

του Βασίλη Αγιαννίδη

Μέρος 2ο

Η οικογένεια

Άραγε φαντάστηκε ποτέ ο Νικόλαος Γεωργίου Ζερβούδης, έμπορος από το Πυργί¹ και Βεκίλης Μαστιχοχωρίων², ότι κάποτε οι απόγονοί του θα εξελίσσονταν σε très en vue³ προσωπικότητες της χιακής κοινωνίας, πως θα διατηρούσαν σπίτια στο Παρίσι δίπλα στα hôtels particuliers⁴ της γαλλικής αριστοκρατίας και πως η ζωή τους θα είχε όλη τη γοητεία και το δράμα, που αρμόζει σε μυθιστόρημα;

Ο Νικόλαος Ζερβούδης (1831-1896) και η σύζυγος του Λεμόνη (1837-1922) απέκτησαν επτά γιούς, τον Γιώργο, τον Μιλτιάδη, τον Αντώνη, τον Κίμωνα, τον Δημοσθένη, τον Αριστοτέλη, τον Θεμιστοκλή και μία κόρη τη Μαρία⁵.

Η μεγάλη περιουσία του Ν. Ζερβούδη δημιουργήθηκε κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα και όπως προκύπτει από το οικογενειακό αρχείο⁶ περιελάμβανε, εκτός από το εντυπωσιακό αρχοντικό του Κάμπου, το οποίο ανεγέρθη το 1883, διατηρητέο μνημείο⁷ σήμερα, κτήματα στο Βουνό, στα Νένητα, μία μονοκατοικία στον Κάτω Γυαλό⁸ και ένα σπίτι στην Κωνσταντινούπολη. Η δε τελευταία κατοικία τους, ένα εντυπωσιακό ταφικό μνημείο από λευκό και ροδόχρουν μάρμαρο, βρίσκεται στον περίβολο της γειτονικής εκκλησίας του Χριστού. Το μέγεθος της περιουσίας των Ζερβούδη σίγουρα παρέκαμψε το «μικρό» εμπόδιο πως ο ναός δεν είναι κοιμητηριακός⁹.

Οι γηραιότεροι κάτοικοι της περιοχής, μόλις πριν μερικά χρόνια ακόμα, διηγούνταν διάφορες εκδοχές για την ξαφνική απόκτηση τόσου πλούτου από την οικογένεια, εκδοχές που άγγιζαν τα όρια της μυθοπλασίας και της κακοήθειας.

Τα έξοδα συντήρησης του αρχοντικού και τα ανύπαρκτα έσοδα της καλλιέργειας του περιβολιού βαραίνουν τους γιους του Νικολάου Ζερβούδη αμέσως μετά τον θάνατό του. Οι σπουδές στο εξωτερικό και ο τρόπος ζωής που απαιτεί η θέση της οικογένειας συρρικνώνουν την πατρική περιουσία. Παραδόξως, συνετότεροι όλων εμφανίζονται οι δύο μικρότεροι αδελφοί, ο Αριστοτέλης και ο Θεμιστοκλής που εργάζονται στο Samannoud της Αιγύπτου, μεταξύ Καΐρου και Αλεξανδρείας, στις αρχές του 20ού αιώνα.

Αντιθέτως, ο Δημοσθένης συνεχίζει σπουδές Ιατρικής στο Παρίσι όπου κατοικεί στο νούμερο 66 της rue de Seine, στην πολύ αριστοκρατική συνοικία Saint Germain de Prés της Rive Gauche. Στα επιστολόχαρτά του, μαζί με τη διεύθυνση, στην κεφαλίδα αναγράφεται: Docteur Démosthène N. Zervoudès de l’Université de Paris¹⁰. Ο φόβος επικείμενων οικονομικών προβλημάτων φαίνεται να τον ανησυχεί διότι συμβουλεύει τον αδελφό του: «Πρόσεχε Κίμων νά μήν ὑπανδρευθοῦμε μικράν προίκα». Στη Χίο, τα σχόλια για τον βίο του Δημοσθένη στο Παρίσι ξεκινούν από τους γείτονές του, κυρίως από τον ιατρό και αργότερα πολιτικό, Χριστόφορο Ροδοκανάκη, και καταλήγουν σε όποιον θέλει να τα ακούσει.

Ο Κίμων, η πιο ενδιαφέρουσα μορφή της οικογένειας, δεν περιμένει τις παραινέσεις του Δημοσθένη για να πραγματοποιήσει έναν «καλό» γάμο. Στη διάρκεια μίας δεκαετίας βρίσκεται διαδοχικά αρραβωνιασμένος με μία Χιώτισσα από την Κωνσταντινούπολη, την κόρη ενός λεβαντίνου στη Σμύρνη, μία Χιώτισσα στην Ιταλία, την κόρη ενός ομογενούς από την Αλεξάνδρεια και μία ακόμη της οποίας σώζεται μόνο το όνομα, στη σχετική αλληλογραφία. Θα νυμφευθεί τελικά, μετά από διαπραγματεύσεις ενός χρόνου, το 1909, την Αγγελική Ιωάννη Κολόμβου, γόνο πλούσιας οικογένειας εγκαταστημένης στην Μάλτα, με καταγωγή από το Πυργί¹¹.

Το ζευγάρι θα αποκτήσει μία κόρη, την Πόπη, το 1910. Η Αγγελική θα μείνει έγκυος ακόμα μία φορά, το 1919, αλλά θα αποβάλει.

Ο Ιωάννης Κολόμβος ενδιαφέρεται να προικίσει την κόρη του, Αγγελική, με ένα σπίτι στη Χίο. Δεν ενθουσιάζεται με την Προκυμαία, γιατί φοβάται τη σταθερότητα των θεμελίων της οικοδομής. Για το Μηλιάδικο, που του προτείνουν ο Κίμων και η θυγατέρα του, συμφωνεί εφόσον έχει πολύ και καλό νερό το πηγάδι και δεν θα μάθει κανείς πως βρίσκεται εκείνος πίσω από την αγοραπωλησία. Υποστηρίζει πως «οἱ Χίοι δέν πωλοῦν γιατί νομίζουν πώς ἐάν γίνει ἡ ἓνωση μέ τήν Ἑλλάδα θά πάρουν ἀξία ἢ πουλοῦν πανάκριβα». Το 1915, ο Κίμων και η Αγγελική θέλουν το Ζυγομαλάδικο, αλλά ο Κολομβος απαντά πως είναι «molto lusso» και η πολιτική κατάσταση δεν επιτρέπει τόσο μεγάλη αγορά: «τά λουσάτα σπίτια θέλουν ἒξοδα μεγάλα εἰς ἐπίπλωσιν, ὑπηρεσίαν, κλπ… οἰ σπάταλοι εἶναι οἰ περίγελοι τῆς κοινωνίας».

Την ίδια εποχή ο Κίμων Ζερβούδης θέλησε να πολιτευτεί ως υποψήφιος βουλευτής χωρίς επιτυχία¹².

Η προίκα της Αγγελικής θα είναι τελικά το Ζερβούδικο. Χωρίς να παραλείψει να στείλει 1.000 δραχμές για την ανέγερση του σχολείου στο Πυργί¹³, ο Ιωάννης Κολόμβος, το 1918, αγοράζει το σπίτι, για την ακρίβεια τα 7/8 εφόσον το 1/8 ανήκει ήδη στον Κίμωνα, και το 1/8 του περιβολιού με συμμετοχή στα πηγάδια, για 57.000 δραχμές¹⁴. Υπογραμμίζει δε, πως το συμφωνητικό που του έστειλε η κόρη και ο γαμπρός του δεν ισχύει και πως οι αγοραπωλησίες στη Μάλτα γίνονται μόνο μέσω δικηγόρου, όπως προφανώς και στην Ελλάδα. Στον Κίμωνα δανείζει 1.200 λίρες Αγγλίας. Ο αδελφός του Ιωάννη Κολόμβου, Μιχαήλ, γράφει «μυστικά» στην Αγγελική πως ο πατέρας της νομίζει πως ο Κίμων προσπαθεί να τους γελάσει. Γνωρίζει άραγε πως ο Κίμων έχει ήδη υποθηκεύσει τμήμα του περιβολιού στον Χριστόφορο Ροδοκανάκη; Γνωρίζει ότι ο Κίμων πούλησε το σπίτι εν αγνοία των αδελφών του και πως ζήτησε από τον πεθερό του να του το μεταβιβάσει εκ νέου μετά την πώληση, ώστε να μην τον μηνύσουν τα αδέλφια του;

Κατά τη διάρκεια του πολέμου¹⁵ τα δύο μεγαλύτερα αδέλφια του Κίμωνα, ο Γιώργος και ο Αντώνης, πάσχουν από «γαλλικές ασθένειες». Ο Γιώργος μάλιστα είναι ετοιμοθάνατος με «paralysie générale»¹⁶. Οι οικογενειακές έριδες και τα κουτσομπολιά οργιάζουν. Ο Δημοσθένης υποστηρίζει πως η σύζυγος του Γιώργου, Βιργινία, «διάβολος εἶναι καί τόν σέρνει ἀπό τήν μύτη». Η Βιργινία διαδίδει πως ο Δημοσθένης δεν έχει πάρει δίπλωμα γιατρού. Ο Ιωάννης Κολόμβος γράφει στην κόρη του πως ο Δημοσθένης Ζερβούδης «δέν ἐδάρει ἒνεκα κομματισμῶν, θά εἶναι ἂλλη ἡ αἰτία ὂπου ἐσεῖς δέν ἐμάθατε».

Για ένα μικρό χρονικό διάστημα η οικονομική ασφάλεια επανέρχεται και τα μέλη της οικογένειας Ζερβούδη την απολαμβάνουν ποικιλοτρόπως. Το 1919 η Αγγελική παραλαμβάνει δέμα με ρούχα από το πολυκατάστημα Printemps του Παρισιού. Ο γαμπρός της «…συμπολίτης κ. Ἀριστοτέλης Ζερβούδης ἐπιβάς μετά τῆς μικράς ὑπηρετρίας του ἐντός λέμβου πρός ἀλιείαν εἰς τό μέρος τῆς Προκυμαίας ὂπου ἡ Λέσχη τῶν Φιλελευθέρων, ὀλίγον ἒλλειψε νά πνιγῆ μετ’αὐτῆς καθόσον ἡ λέμβος ἐβυθίσθη λόγω τοῦ εἰσρεύσαντος ὕδατος ἐξ ὀπής ἀγνώστου εἰς τόν ἐπιβαίνοντα»¹⁷.

Όλα θα ανατραπούν στις αρχές της δεκαετίας του 1920 όταν ο Ιωάννης Κολόμβος θα αρρωστήσει. Η Αγγελική και η κόρη της σπεύδουν στη Μάλτα για να βρίσκονται κοντά του. Θα πεθάνει το 1925. Οι γιοι του Γιώργος και Κωστής Κολόμβου θα τελέσουν επιμνημόσυνες δεήσεις στις ελληνικές εκκλησίες του Παρισιού και του Λονδίνου αντίστοιχα. Ταυτόχρονα, ζητούν το μερίδιό τους από το Ζερβούδικο, το οποίο μάλλον ανήκε στον πατέρα τους. Η Αγγελική είναι σύμφωνη.

Κι όμως, το 1926, ο Κίμων και η Αγγελική, κατοικούν πάντα στο σπίτι το οποίο προτίθενται να αγοράσουν ο Δημοσθένης Ζερβούδης και ο Γιώργος Κολόμβος, τα αδέλφια τους, για 1.000 λίρες Αγγλίας. Το 1927, και ενώ το ζευγάρι βρίσκεται σε δικαστική διαμάχη με τα αδέλφια της Αγγελικής, ο Κίμων θα προσφέρει ένα δωμάτιο για την φιλοξενία των υψηλών προσκεκλημένων στα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Κωνσταντίνου Κανάρη¹⁸, όπως προστάζουν οι καλοί τρόποι και η κοινωνική θέση του.

Το 1928, ο Δημοσθένης Ζερβούδης αρρωσταίνει με σύφιλη στο Παρίσι όπου συζεί με τη Γαλλίδα κυρία Alix. Τα αδέλφια σπεύδουν κοντά του, και κοντά στην περιουσία του, την οποία υπολογίζουν σε 500.000 γαλλικά φράγκα ή 4.000 λίρες Αγγλίας. Απαραίτητη θεωρείται η παρουσία του αδελφού τους Μιλτιάδη, γιατί είναι «ὁ μόνος πού γνωρίζει τόν συνδυασμό τοῦ coffre fort»¹⁹. Το 1929 μεταφέρεται σε κλινική στην Ελλάδα. Επιστρέφει στο Παρίσι όπου εγκαθίσταται στο μεσοαστικό 118, boulevard Voltaire του 11ου arrondissement. Θα πεθάνει το 1930. Με τη διαθήκη του αποκληρώνει τη χήρα του αδελφού του, Βιργινία, γιατί τον κατηγορούσε, και τον Κίμωνα γιατί έβαλε την μητέρα τους να τον αποκληρώσει.

Ο εξηντάχρονος πια Κίμων, απηυδισμένος και κουρασμένος από τους διαρκείς αγώνες για τη διατήρηση του αμφίβολου πλέον μεγαλείου ψυχραίνεται με τα αδέλφια του και τα αδέλφια της συζύγου του. Την εποχή του Μεγάλου Κραχ²⁰ ο Κωστής Κολόμβος γράφει στην αδελφή του Αγγελική, πως οι δουλειές στο εργοστάσιο της Μάλτας δεν πάνε καλά και της προτείνει να πουλήσει το σπίτι του Κάμπου. Η φορολογία για το περιβόλι είναι 100.000 δραχμές το 1929 και 450.000 δραχμές το 1930.

Ανάγλυφα από τον τάφο της οικογένειας Ζερβούδη

Το 1931, το 1932 και το 1933 ο Κωστής Κολόμβος επιμένει πως η Αγγελική πρέπει να πουλήσει το Ζερβούδικο. Εκείνη είναι ανένδοτη παρά τη δυσχερή οικονομική της θέση. Του γράφει πως της έταξε να της στέλνει 3 λίρες Αγγλίας τον μήνα και σε διάστημα οκτώ μηνών πήρε μόνο δέκα: «Καταλαβαίνεις τήν ἀνάγκή μου γιά νά γράφω καί νά σέ παρακαλῶ». Ο Κίμων συμπληρώνει: «Ἡμεῖς ἐζούσαμεν λαμπρά ἐδώ καί μάλιστα ἐπί Τουρκοκρατίας εἲμεθα ἐτυχέστεροι ἀλλά τά τελευταία χρόνια ὂταν ἡ λίρα εἶχε 450 δραχμές ὁ ὑπουργός τῶν Οἰκονομικῶν ἒκαμε ἓνα νόμο δηλαδή ὂποιος εἶχε νά λάβει λίρας νά τού τάς πηγαίνουν πρός 25 δραχμές τήν λίρα καί ὂχι πρός 450 καί ἒτσι μάς κατέστρεψε. Ὣστε ὂπως βλέπεις αὐτό τό Ἑλληνικό Κράτος μάς κατέστρεψε». Ο Κωστής τους απαντά πως ότι έστειλε είναι ήδη αρκετά και πως ήταν από την καλή του θέληση και δεν τους τα χρωστούσε. Η Αγγελική εξηγεί πως «ἰδίως ἐδῶ στήν Χίο ἐπτώχυναν ὂλοι οἱ Ἓλληνες καί μάλιστα οἱ ἐφοπλισταί καί ἰδίως οἱ Ἓλληνες τῆς Αἰγύπτου ἒπαθαν πανωλεθρία». Του προτείνει τέλος να αγοράσει εκείνος το κτήμα. Η απάντηση του Κωστή είναι κατηγορηματική. Δεν θα το αγοράσει, «οὔτε χαραμίζει χρήματα στόν Κάμπο». Παρόλα αυτά η Αγγελική αγοράζει μία γούνα από την Αθήνα για 139 δραχμές.

Το 1936 το Ζερβούδικο κινδυνεύει με κατάσχεση. Ενδιαφέρεται να το αγοράσει «ὁ Φαφαλιός γιά τό γιό τού στίς Ἰνδίες γιά 2.500 λίρες Ἀγγλίας»²¹.

Αυτή τη φορά είναι ο Γιώργος Κολόμβος που συνδράμει την αδελφή του τονίζοντας όμως πως πρόκειται για το τελευταίο δάνειο που της κάνει και παροτρύνει να καλλιεργήσει το περιβόλι ο Κίμων, ώστε να χαρακτηριστεί αγροτικό.

Στις 14 Φεβρουαρίου 1937 το κτήμα δημεύεται, μάλλον από την Αγροτική Τράπεζα, από την οποία, όπως γράφει η Αγγελική, πήραν δάνειο 6.000 δραχμές λόγω «ἐξόδων καλλιέργειας».

Τον Αύγουστο του 1938, μετά από ενάμιση χρόνο δικαστικής διαμάχης, ο Κίμων και η Αγγελική καταφέρνουν να ελευθερώσουν την περιουσία τους από την υποθήκη. Ο Κωστής Κολόμβος γράφει στην αδελφή του: «ἐπειδή μάς ἒβαλες σέ δύσκολη θέση ἐξαιτίας αὐτῆς τῆς σπατάλης τοῦ Κάμπου δέν ἐννοῶ νά ἐπαναληφθεῖ εἰς τό μέλλον. Τό κτῆμα τό ἀγόρασες μέ χρήματα τά ὀποία ἒδωσε ὁ πατέράς μας καί ὁ Κίμων δέν ἒχει κανένα δικαίωμα νά δανείζεται ἤ νά τό ὑποθηκεύει διά τάς ἀτομικάς σπατάλας του… Εάν θέλει νά σπαταλά χρήματα εἰς τήν λέσχη του ἤ νά παίζει χαρτιά ἀς πάει ὁ ἴδιος νά τά εὕρει… Δέν μπορεῖ νά χάνει ὁ Κίμων τά χρήματά μας στά χαρτιά του». Θέτει όρους σε περίπτωση που συνεχίσουν με τον ίδιο ρυθμό: δεν θα δανείσει ξανά στην Αγγελική ή στον Κίμωνα, θα παύσει κάθε σχέση και αλληλογραφία μαζί της θεωρώντας την συνυπεύθυνη για την κακή οικονομική κατάσταση του ζεύγους και θα σταματήσει να χορηγεί το μηνιαίο επίδομά της.

Ο Κίμων και η Αγγελική θα πεθάνουν λίγα χρόνια αργότερα στο σπίτι που αγάπησαν και προσπάθησαν όλη τους τη ζωή να κρατήσουν. Εκείνος, το 1942, και εκείνη, το 1945. Θα μείνει, μόνη της πλέον, η κόρη τους, Πόπη.

Η Πόπη Ζερβούδη, παρά τις διάφορες προτάσεις που δέχτηκε κατά καιρούς, δεν παντρεύτηκε ποτέ. Ανάμεσα στα νεανικά φλερτ της υπήρξε ο Léonard Καλομάτης, το «αγόρι που ήθελαν όλα τα κορίτσια»²² του οποίου η οικογένεια είχε, μεταξύ άλλων, ένα μεγάλο περιβόλι νοτιοανατολικά του Ζερβούδικου. Ποιά θα ήταν άραγε η μοίρα τους εάν είχαν παντρευτεί; Η Πόπη θα δραπέτευε από το μοναχικό πεπρωμένο που της επιφύλασσε η ζωή και θα έπαιρνε τη θέση της μητέρας της σαν λαμπρή οικοδέσποινα στο Ζερβούδικο, που θα γνώριζε ξανά μέρες δόξας; Ο Léonard θα είχε ξεφύγει από τη συνάντηση με τους δολοφόνους του στα Σκλαβιά το 1944; Θα ζούσαν ευτυχισμένοι, διαχειριζόμενοι την κτηματική περιουσία τους, έχοντας πολλά παιδιά αντί να βρουν το θάνατο που περίμενε εκείνον στα 33 χρόνια του και εκείνην, σχεδόν μισό αιώνα αργότερα, ολομόναχη στο παγωμένο αρχοντικό;

Ο χαρακτήρας της Πόπης Ζερβούδη μέσα από την αλληλογραφία της διαγράφεται πολύ κοινωνικός. Προπολεμικά, πηγαίνει στους χορούς του Φιλοτεχνικού Ομίλου Χίου, κάνει διακοπές στο Εμποριό και χορεύει καλά τον Πυργούσικο στο πανηγύρι της Παναγίας στο χωριό.

Καθ’ όλη τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και αργότερα, υποστηρίζεται από τους συγγενείς της. Ο θείος της, Κωστής Κολόμβος, την ενισχύει οικονομικά όπως έκανε παλαιότερα και με τη μητέρα της και αδελφή του, Αγγελική.

Το 1954 την ζητούν εκ νέου σε γάμο. Τόσο παράλογα όσο και τραγικά, οι συγγενείς της και ίσως οι συνήθειες της εποχής θεωρούν αδιανόητο τον γάμο μιας γυναίκας σαράντα τεσσάρων χρονών: «ἐκείνο περί νυμφεύσεων ἦταν γιά γέλια. Μέ τήν Κίτσα το λέγαμε μερικές μέρες καί γελούσαμε. Τολμοῦν νά σέ ζητοῦν καί νά σέ ξαναζητοῦν… θά μείνει ἱστορικό. Ἀναίδεια ὅμως νά τήν ἔχουν ὅλη ἡ οἰκογένεια καί ἐπιμονή ἀφάνταστη. Ἐγώ λέγω πώς πρέπει νά προσέξεις μήν ἀποπειραθεῖ νά σέ κλέψει. Ἀπό τέτοιους ὂλα νά τά περιμένεις».

Στο αρχοντικό του Κάμπου, κοντά στην Πόπη, θα περάσει μεγάλα χρονικά διαστήματα κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Γιώργος Κολόμβος, αδελφός της μητέρας της. Ο Γιώργος Κολόμβος (1893-1961) σπούδασε στο Παρίσι όπου έμενε στο νούμερο 51 της rue Caulaincourt, στο 18ο arrondissement, κοντά στο κοιμητήριο της Montmartre²³. Η σύζυγος του είναι Γαλλίδα. Ο αδελφός του, Κωστής, δίνει την συγκατάθεσή του για τον γάμο υπό προϋποθέσεις: εάν θα είναι ευτυχής, εάν η νύφη είναι υγιής και εάν δεν αυξηθούν τα έξοδα του. Συμπληρώνει πως «ἓνα ζεῦγος μπορεῖ πολύ καλά νά περάσει χωρίς δούλα γιατί τά σπίτια (στο Παρίσι) εἶναι πολύ κόμμοδα». Το ζευγάρι θα αποκτήσει μία κόρη, την Janine²⁴. Από την οικογενειακή αλληλογραφία προκύπτει πως ο Γιώργος, ο οποίος διετέλεσε υπασπιστής του Αντιβασιλέα Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού (1944-1946), ήταν διανοούμενος, ευαίσθητος και είχε πολιτικές ανησυχίες οι οποίες δημιούργησαν προβλήματα στην καριέρα του. Το 1949, έχασε τη θέση του ως τμηματάρχης του Ανωτάτου Οικονομικού Συμβουλίου, διότι δεν υπέγραψε «καταλλήλως» στη δήλωση νομιμοφροσύνης του 1948.

Στο Ζερβούδικο διαμόρφωσε σαν δωμάτιο του την βορειοανατολική τραπεζαρία, χώρο που μπορούσε να στεγάσει την πολύτομη βιβλιοθήκη του, αλλά κρύο αφού «ἡ σόμπα εἶναι στό σαλόνι»²⁵.

Η Πόπη Κίμωνος Ζερβούδη, υπήρξε η τελευταία ένοικος του αρχοντικού. Πέθανε το 1987, ανήμπορη και μόνη στο σπίτι, το οποίο για μία ολόκληρη ζωή αρνήθηκε να εγκαταλείψει, υπομένοντας τα πρωινά με την αφόρητη υγρασία και τους παγωμένους χειμώνες του Κάμπου, κωφεύοντας στις προσκλήσεις των συγγενών να περάσει μαζί τους έναν ήπιο χειμώνα σε κάποιο διαμέρισμα.

Για περισσότερο από έναν αιώνα ο, μισογκρεμισμένος πια, περιβολότοιχος²⁶ και η θαλερή γλυσίνα προστάτεψαν το κτήμα με τις ελιές τις μανταρινιές και τις τσικουδιές και το αρχοντικό που τόσο αγάπησε η οικογένεια Ζερβούδη. Εάν, όπως λέγεται, υπάρχει κάτι πιο μεγαλειώδες από ένα αριστούργημα και αυτό είναι τα ερείπια του, τότε το θέαμα του απογυμνωμένου πλέον από το περιβόλι του και θεατρικά ρημαγμένου αρχοντικού Ζερβούδη, είναι αντάξιο ενός μεγάλου μυθιστορήματος.

Ευχαριστίες στους εργαζομένους στα Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Χίου, στο Ληξιαρχείο Δήμου Χίου, στις Κυρίες Καίτη Βεντουρή και Άννα Μισαηλίδου, και στους Κυρίους Στρατή Βογιατζή, Αριστοτέλη Στ. Ζερβούδη, Γιώργο Μουτσάτσο και Κωνσταντίνο-Χριστόφορο Κ. Ροδοκανάκη.

---

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

¹ Το επώνυμο συναντάται επίσης στους Βαβύλους (Γεώργιος Ζολώτας, Ιστορία της Χίου, 1Β, Ἐν Ἀθήναις 1923, 230) και στο Βουνό (Ζολώτας, 3 Β, 1928, 486). Η οικογένεια Ζερβούδη αποτελεί μάλλον κλάδο της γνωστής σήμερα στο Λονδίνο και στο Παρίσι οικογένειας Ζερβουδάκη, η οποία απέκτησε τίτλο τιμής από τη Βασίλισσα Βικτωρία, στα τέλη του 19ου αιώνα.
² Το 1880, (Δημήτρης Μελαχροινούδης, Διοικητικά της Χίου, Ειδήσεις και Αναφορές 1839-1900, Άλφα-Πι 2010, 41).
³ Πολύ γνωστές, πολύ αναγνωρίσιμες.
⁴ Ιδιωτικά μέγαρα.
⁵ Το περιβόλι του Χριστού κληροδοτείται, σύμφωνα με τη διαθήκη του, στους γιους και στην σύζυγό του. Στον χάρτη του Κάμπου, του Κ. Κανελλάκη, αναφέρεται ως κτήμα κληρονόμων Ν. Ζερβούδη (Αθηνά Κ. Ζαχαρού-Λουτράρη, Κωνσταντίνος Ν. Κανελλάκης (1840-1916), Ο αυτοδίδακτος λόγιος της Χίου και η πολύπλευρη προσφορά του στο χιακό πολιτισμό, 5, Χίος 2017, 113).
⁶ Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Χίου, Α.Β.Ε.1276, Συλλογή Ζερβούδη-Κολόμβου.
⁷ Υ.Α. ΥΠ.ΠΟ./ΔΙΛΑΠ/Γ/1939/44710/31.8.1993 Φ.Ε.Κ. 709/10.9.1993.
⁸ Οικία Αριστοτέλη Ν. Ζερβούδη. Ιδιοκτήτης ήταν ο Α. Πολεμίδης (Βασίλης Αγιαννίδης, Περπατώντας στη Μπέλλα Βίστα που δεν υπάρχει πια, Πελινναίο, 31, Φθινόπωρο 2004, 14-21).
⁹ Είναι χαρακτηριστικό πως ο τάφος της πολύ αριστοκρατικής, πλουσιότερης και παλαιότερης οικογένειας Ροδοκανάκη, της οποίας το αρχοντικό γειτνιάζει με αυτό των Ζερβούδη βρίσκεται στο κοιμητήριο του Αγίου Λουκά. Το οικόπεδο του τάφου της οικογένειας Ζερβούδη έχει διαστάσεις 5,20 μ. Χ 6,20 μ. και περιβάλλεται από χαμηλό τοιχίο από ροδόχρουν μάρμαρο ύψους 0,35 μ., έξι πεσσούς επίσης από ροδόχρουν μάρμαρο ύψους 1,50 μ. και μετάλλινο κιγκλίδωμα ύψους 1,25 μ. Στη βόρεια πλευρά βρίσκεται η είσοδος της υπόγειας κρύπτης που καλύπτεται από λευκή μαρμάρινη πλάκα, διαστάσεων 1,40 μ. Χ 0,90 μ., με δύο μεταλλικούς κρίκους. Στο μέσον του οικοπέδου βρίσκεται πόδιο διαστάσεων 2,48 μ. Χ 3,22 μ. το οποίο περιβάλλεται από ροδόχρουν μάρμαρο και καλύπτεται από μαρμάρινες πλάκες λευκού και φαιού χρώματος. Στο κέντρο του ποδίου υψώνεται οβελίσκος από λευκό μάρμαρο πάνω σε βράχο που έχει συνολικό ύψος 4,50 μέτρα. Στην κορυφή του οβελίσκου υπάρχει σταυρός και οι όψεις του διακοσμήθηκαν με νεοκλασσικά στοιχεία και θέματα οικεία σε ανάλογα μνημεία (νεκροκεφαλή, ανεστραμμένοι πυρσοί, λύχνοι, τεφροδόχοι, στεφάνια).
¹⁰ Σε άλλο επιστολόχαρτο αναγράφεται: Docteur D. N. Zervoudès de la Faculté de Médecine de Paris, médecin du dispensaire antituberculeux de la rue Trézel.
¹¹ Στα επιστολόχαρτα του αδελφού της Αγγελικής αναγράφεται: C. Colombos, Ltd. Egyptian cigarette manufacturers, Cairo & Malta, established 1868.
¹² Γιάννης Μακριδάκης, Τετράδια Μνήμης 1915, 2001, 34.
¹³ Το 1915.
¹⁴ Η ιδιοκτησία κοστολογείται πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο 35-45.000 γαλλικά φράγκα.
¹⁵ Το 1916.
¹⁶ Γενική παραλυσία.
¹⁷ Γιάννης Μακριδάκης, Τετράδια Μνήμης 1916, 2001, 18.
¹⁸ Τρία δωμάτια θα προσφέρει ο Μητροπολίτης Χίου, δύο ο Χ. Ροδοκανάκης, από ένα οι Ι. Ζαφειράκης, Λ. Καλβοκορέσης και Δ. Μαυρογορδάτος. Μεταξύ των επισήμων βρίσκονται οι Κ. Π. Τσαλδάρης, Υπουργός Εσωτερικών, Α. Μ. Κανάρης, Υπουργός Ναυτικών, Κ, Ι. Αγγελόπουλος, Υπουργός Δικαιοσύνης και Θ. Π. Σοφούλης, Πρόεδρος της Βουλής (Γιάννης Μακριδάκης, Τετράδια Μνήμης 1927, 2003, 16).
¹⁹ Χρηματοκιβωτίου.
²⁰ Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929.
²¹ Πρόκειται μάλλον για τον Παυλή Δ. Φαφαλιό (ευγενική πληροφορία της Κυρίας Μαρίας Ι. Παντελίδη).
²² Προφορική μαρτυρία της εξαδέλφης του, Κυρίας Μαλβίνας Συρίγου-Zérounian.
²³ Από την αλληλογραφία του φαίνεται πως έμεινε επίσης στις εξής διευθύνσεις: 3, rue Chomel, 7e arr., 59, rue du Cardinal Lemoine, 5e arr. και 28, rue Truffaut, 17e arr
²⁴ Η Janine Κολόμβου νυμφεύθηκε το 1955 τον Βασίλη Σταματίου Μπουντούρη, γόνο επιφανούς οικογένειας της Ύδρας (Mihail Dimitri Sturdza, Grandes Familles de Grèce, d’Albanie et de Constantinople, Paris 1999, 232, Paloma Champ d’Ail, Chez les Boudouris, Le Temps Suspendu, Point de Vue, 2926, 18-08-2004, 54-59). Το επώνυμο της οικογένειας συναντάται και ως Βουδούρη.
²⁵ Κατά την πρώτη φωτογράφηση του σπιτιού θυμάμαι το ρίγος που διαπέρασε τον Γιάννη Μακριδάκη, αμάθητο ακόμα, τότε, στα σπίτια χωρίς κεντρική θέρμανση, όταν αντίκρισε μια «κουκουνάρα», τη στρογγυλή σόμπα με αντιστάσεις που προφανώς είχε σαν σκοπό να ζεσταίνει δωμάτια εμβαδού 18 τ.μ. και ύψους 4 μέτρων. Οι κληρονόμοι είχαν πάρει πια τα έπιπλα και δεν έμεναν παρά κάποια ασήμαντα αντικείμενα. Όπως αυτή η ηλεκτρική θερμάστρα που ζέστανε του τελευταίους χειμώνες της ύστατης ενοίκου του.
²⁶ Ύψος περιβολότοιχου στα ανατολικά 3,30, στα νότια 3,25, στα βόρεια 2,80.