Την προηγούμενη εβδομάδα ο συνθέτης Γιάννης Χρήστου είχε την τιμητική του στο νησί μας. Στα πλαίσια διήμερου αφιερώματος, που συνδιοργάνωσαν η Κινηματογραφική Λέσχη και το Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο με αφορμή τη συμπλήρωση 90 χρόνων από τη γέννησή του, προβλήθηκε το ντοκιμαντέρ του μουσικού και ερευνητή Κωστή Ζουλιάτη «Anaparastasis: η ζωή και το έργο του Γιάννη Χρήστου» και διοργανώθηκε ένα εργαστήριο (workshop) βασισμένο σε μια από τις πρωτοποριακές –μουσικές και όχι μόνο-δράσεις του συνθέτη, τον «Επίκυκλο». Ο Κωστής Ζουλιάτης μίλησε στην «Απλωταριά» και μοιράστηκε μαζί μας τα όσα, πολλά και ενδιαφέροντα, αποκόμισε και συνεχίζει να αποκομίζει από την πολύχρονή και συστηματική ενασχόλησή του με μια μουσική ιδιοφυία.
Συνέντευξη στη Μαρκέλλα Σπανού – Φωτογραφίες Σταμάτης Μενής
Ποια ήταν η πρώτη σου γνωριμία με το Γιάννη Χρήστου;
Κέρκυρα 1998, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Μουσικών Σπουδών. Μάθημα χορωδίας, πρώτη πρόβα σε υποχρεωτικό μουσικό κείμενο, το κείμενο της Λατινικής Λειτουργίας του Χρήστου. Όλα μου φάνηκαν ακατανόητα, ακόμα και το γιατί είναι γραμμένο το όνομα ενός -μάλλον Έλληνα- συνθέτη με λατινικούς χαρακτήρες. Αναρωτιόμουν γιατί δεν το είχα συναντήσει πουθενά προηγουμένως, γιατί μάλλον αισθάνθηκα ότι είναι κάτι πολύ σημαντικό.
Πώς προέκυψε η ιδέα δημιουργίας ενός ντοκιμαντέρ για τη ζωή του από ένα μουσικό που δεν έχει επαγγελματική σχέση με τον κινηματογράφο;
Ο Χρήστου επανήλθε και στα μαθήματα, γιατί κάναμε κι άλλο έργο του, οπότε χρειάστηκε να ψάξω υλικό του, για να τον καταλάβω. Το υλικό από μόνο του ήταν συναρπαστικό, αλλά, όταν ήδη είχα κάποια πράγματα στα χέρια μου, συνειδητοποίησα ότι αυτό δεν μπορεί να είναι αντικείμενο κάποιας γραπτής εργασίας, γιατί αφορούσε πολλά παραπάνω, που δε χωρούσαν σε λέξεις. Έψαχνα ένα τρόπο να συνθέσω όλ’ αυτά σε κάτι, που να μιλάει γι’ αυτό που νιώθω τόσο σημαντικό και χρήσιμο και να το μοιραστώ με τους ανθρώπους γύρω μου. Απ’ το να προσπαθώ να εξηγώ στους φίλους μου ποιος είναι αυτός που μ’ έχει επηρεάσει τόσο πολύ και θέλω ν’ ακούω συνεχώς τη μουσική του, αποφάσισα να κάνω μια ταινία αδιαφορώντας για το ότι δεν είμαι κινηματογραφιστής. Το αντιμετώπισα ως λεπτομέρεια, γιατί περίσσευε η αγάπη και το ενδιαφέρον γι’ αυτό το έργο, το να βρω τους συνεργάτες και τους φίλους του που μπορούν να μιλήσουν γι’ αυτόν και κάπως έτσι συνέχισε όλη η περιπέτεια με το Χρήστου.
Πώς υποδέχτηκε το κοινό το ντοκιμαντέρ;
Το κοινό επιστρέφει αυτή τη μικρή επιβεβαίωση, ότι αυτό το πράγμα είναι χρήσιμο στους ανθρώπους, ακόμα κι αν δεν ξέρουν ότι το χρειάζονται. Και μιλάω περισσότερο γι’ αυτό που μπορεί να περάσει μέσ’ από την ταινία για τη μουσική του Χρήστου, τη στάση του στη ζωή, τον τρόπο που δημιούργησε. Οι αντιδράσεις του κόσμου μέσα σε μιάμιση ώρα που διαρκεί η ταινία δείχνουν ότι παράγονται ερωτήματα και σε πολύ προσωπικό επίπεδο. Ο καθένας προσπαθεί να ταιριάξει αυτή την υπόθεση του Χρήστου στη δική του ζωή. Κι αυτό είναι για μένα στην πραγματικότητα η δύναμη κάθε δυνατής ιστορίας, κάτι που πίστευε κι ο Χρήστου για τη δύναμη του μύθου.
Ποιο από τα έργα του είναι το αγαπημένο σου;
Επειδή είναι πολύ διαφορετικό το ένα από το άλλο, εγώ, ακούγοντάς τα ταυτόχρονα και μελετώντας τα, αισθάνομαι ότι από το πρώτο έργο μέχρι το τελευταίο στην ουσία ο Χρήστου κάνει το ίδιο πράγμα. Όλο αυτό είναι ένα έργο με κάποια βήματα, γι’ αυτό είναι δύσκολο να ξεχωρίσω. Αλλά, αν κάποιο έργο συμπυκνώνει όλη του τη θεώρηση με τον πιο απλό κι εκφραστικό τρόπο, είναι η «Εναντιοδρομία». Μέσα σε λιγότερο από 15 λεπτά όλες οι ιδέες του, για τη μουσική γενικά και για τη μουσική του ειδικότερα, συγκεντρώνονται και παρουσιάζονται μπροστά στους μουσικούς και μετά στο κοινό. Νομίζω λοιπόν ότι είναι το πιο καθαρό έργο του ως προς τις αντιλήψεις και τους στόχους του.
Ποια πιστεύεις πως θα ήταν η μουσική του πορεία αν ζούσε;
Κατ’ αρχήν δεν είμαι σίγουρος ότι τέτοιες περιπτώσεις ανθρώπων και δημιουργών έχουν τον τρόπο να φτάσουν σε μεγάλη ηλικία. Είναι σα να συμβαίνει μια αυτανάφλεξη, έρχονται σαν κομήτες, έχουν μια πυρετώδη δημιουργία, συμπυκνώνουν το χρόνο ας πούμε και μετά καίγονται, εξαφανίζονται. Υπάρχουν παρόμοιες περιπτώσεις σε πολλούς τομείς της τέχνης και όχι μόνο. Δεν μπορεί να φανταστεί κανείς τι θα γινόταν αν ζούσε άλλα 20 χρόνια. Το σίγουρο είναι ότι θα έβρισκε τρόπο να ξεπερνά συνέχεια αυτό που έχει κατακτήσει ως ύφος, ως γλώσσα. Ήταν ανάγκη για τον ίδιο να μη μένει ποτέ σ’ αυτό που πετύχαινε. Αν ολοκλήρωνε τις «Αναπαραστάσεις», που πρόλαβε μόνο δύο, θα ήταν το μεγάλο έργο του, μετά θα ήταν η «Ορέστεια», πάντα θα ήταν κάποιο μεγάλο έργο, αλλά πάντα θα είχε κάτι άλλο στο μυαλό του για τη συνέχεια.
Αν ξεκινούσε ως νέος μουσικός στις μέρες μας θα ήταν εξίσου πρωτοποριακός;
Φτιάχνοντας την ταινία συνειδητοποίησα ότι ο Χρήστου στην πραγματικότητα είναι άχρονος. Νομίζω ότι θα έκανε το ίδιο πράγμα ακόμα κι αν ζούσε 1000 χρόνια πριν ή 1000 χρόνια μετά. Καταλαβαίνει ακριβώς τις αγωνίες των ανθρώπων σ’ όλο το χώρο, αλλά και σ’ όλο το χρόνο. Δεν συνειδητοποιείς ακριβώς σε ποια εποχή βρίσκεται.
Ποιες ήταν οι δικές του επιρροές;
Οι βασικές του επιρροές δεν ήταν μουσικές απ’ ό, τι φαίνεται, αλλά κατάφερε να τις μετατρέψει σε μουσική. Υπάρχει το κομμάτι των σπουδών του, που είναι σχεδόν μυθικό, αν αναφέρει κανείς τα ονόματα των φιλοσόφων Βιτγκενστάιν και Ράσελ, που ήταν καθηγητές του στο Κέιμπριτζ. Μετά γοητεύεται από τον κόσμο του Καρλ Γιουνγκ, την ψυχολογία και την ψυχανάλυση, αλλά πριν απ’ όλα αυτά, η βασικότερη επίδραση πάνω του ήταν αυτή του αδερφού του, Έβη. Ήταν τρία χρόνια μεγαλύτερος, είχε κλίση στη φιλοσοφία, με πολύ σημαντικές καταγραφές στο χώρο της Γιουνγκιανής θεωρίας και ψυχανάλυσης. Με το θάνατό του, ο Χρήστου απέκτησε άλλο ένα ερέθισμα, που φαίνεται ότι τον καθοδηγεί μέχρι το δικό του θάνατο. Στα έργα του πάντα υπάρχει η ιδέα του θανάτου και μιας ξαφνικής έκλειψης.
Αισθάνεσαι ότι έχεις καταλάβει το Χρήστου ή τελικά δεν είναι αυτό το ζητούμενο;
Το ζητούμενο είναι να έρθεις κοντά του. Αν αποτελεί μυστήριο, να το φέρεις κοντά ως μυστήριο, δεν χρειάζεται να το αποκρυπτογραφήσεις. Δεν θεωρώ ότι λόγω της έρευνας ξέρω τόσα περισσότερα στοιχεία που μου εξηγούν κάτι. Ό, τι χρειάζεται να καταλάβεις για το Χρήστου είναι στα έργα του.
Πόσο έχεις επηρεαστεί από το Χρήστου ως μουσικός και ως άνθρωπος;
Δεν είναι εύκολο να επηρεαστείς μουσικά από το Χρήστου, θα καρφωθείς. Είναι τόσο αυτόνομο αυτό που κάνει, που ή απλά το αναπαράγεις ως έχει ή θα φανεί ότι το μιμείσαι. Σε εμπνέει με πάρα πολλούς τρόπους: στο πώς ν’ αντιμετωπίζεις αυτό που κάνεις, τη μουσική σου, το ρόλο σου στην τέχνη, στην κοινωνία, στο πώς πρέπει να επιμένεις σε αυτό που πιστεύεις, πώς την ίδια στιγμή χρειάζεται να σέβεσαι και ν’ αντιλαμβάνεσαι τις συνθήκες, αλλά παράλληλα να τις αλλάζεις προς τον τρόπο που εσύ καταλαβαίνεις ότι είναι λειτουργικές. Αυτά νομίζω έχει να δώσει ο Χρήστου. Και μια δύναμη στο πού μπορούμε να φτάσουμε.
Γιατί, κατά τη γνώμη σου, δεν είχε την αναγνώριση που του άξιζε;
Γιατί σκοτώθηκε. Μέχρι τότε την είχε, στο βαθμό που θα μπορούσε να την έχει σε μια «δύσκολη» Ελλάδα πολιτιστικά και πολιτικά. Λόγω του τρόπου που ζούσε και λειτουργούσε, έξω από κύκλους και απ’ όλα αυτά που σου επιτρέπουν μια πιο άνετη καριέρα, στην πραγματικότητα ήταν μόνος του και λειτουργούσε στο περιθώριο. Πάνω που είχε αρχίσει να βρίσκει πιο σταθερούς συνεργάτες, για να μπορεί να υλοποιεί τα έργα του με όρους θεατρικούς, εκεί πάνω σκοτώθηκε. Λόγω του τρόπου που έγραφε, με τα σκίτσα και την πολύ ιδιόχειρη και προσωπική γλώσσα, δεν μπορούσε κάποιος να συνεχίσει το έργο του, να το συστηματοποιήσει με τέτοιο τρόπο, ώστε να συνεχίσει να παίζεται. Ήδη τα έργα του δεν είχαν παιχτεί τόσο πολύ, ώστε να δημιουργηθεί μια κουλτούρα εκτέλεσης έργων, να ξέρουμε ποιο είναι το σημείο αναφοράς, ποια είναι η καλή εκτέλεση. Με πολύ κόπο και αφοσίωση κάποιοι που είχαν συνδεθεί μαζί του φρόντισαν να κρατήσουν αναμμένη τη φλόγα με όποιο τρόπο μπορούσαν, αλλ’ ακόμα και με μια μουσειακή αντιμετώπιση, με μια ευλάβεια ότι «έτσι μας δίδαξε ο Χρήστου», αλλά δεν ήταν αρκετό αυτό απ’ ο,τι φαίνεται. Τώρα πλέον είναι άγνωστος, οπότε πρέπει να επανασυσταθεί ως νέος συνθέτης. Έφυγε πολύ νέος , όχι μόνο σε ηλικία, αλλά και στη μουσική. Δεν είχε προλάβει να δημιουργήσει μια κατάσταση που να μπορεί να τρέχει από μόνη της.
Παρόλο που τα έργα που άφησε δεν είναι λίγα για την ηλικία του
Όχι, αλλά δεν έχουν δισκογραφηθεί, δεν κυκλοφορούν. Νομίζω ότι τώρα πλέον, που μια νέα γενιά τον ανακαλύπτει, ενώ η δική του γενιά αρχίζει να εκλείπει ή να αποσύρεται από τη μουσική δράση, ο Χρήστου αρχίζει ν’ αναμετράται με το χρόνο, την ιστορία και τους ανθρώπους που θα δουν ή δεν θα δουν την περίπτωσή του. Σε κάθε περίπτωση δεν έχει να χάσει ο ίδιος, αυτός έκανε ένα έργο, είναι εκεί, είναι στοίχημα για κάθε κοινωνία αν το θέλει ή όχι. Αν μια κοινωνία μεθαύριο δεν καταλάβει αυτό που έκανε ο Χρήστου, τόσο το χειρότερο για κείνη.
Ποιες είναι οι αντιδράσεις των συμμετεχόντων στα εργαστήρια εφαρμογής του έργου του «Επίκυκλος»;
Σ’ αυτόν τον κόσμο η εικόνα πλέον έχει γίνει ζητούμενο, υπάρχει η αγωνία του να μπορώ να φτιάξω την εικόνα μου έτσι όπως τη θέλω. Βασική πεποίθηση του Χρήστου είναι ότι οι άνθρωποι μπορούν να είναι καλύτεροι από την εικόνα που δείχνουν, αν βρουν τον τρόπο. Ο «Επίκυκλος» κι αυτό το εργαστήριο είναι αυτός ο τρόπος. Έρχονται άνθρωποι χωρίς να ξέρουν τι θα γίνει, με φόβο και συστολή λόγω του άγνωστου και παρόλ’ αυτά, στο τέλος της διαδικασίας έχουν πράγματα να πουν για τον εαυτό τους, τους συνέβη κάτι. Κι αυτό προσπαθούμε με το εργαστήριο, ν’ απελευθερωθούν οι δυνάμεις των ανθρώπων, ώστε να δουν τι μπορούν να κάνουν, ακόμα και μέσ’ από κάτι που μπορεί πολύ πρόχειρα και βιαστικά να το θεωρούμε γελοίο. Αυτή όμως η διαδικασία ίσως να δείξει κάτι για το ποιοι θέλουμε να είμαστε τελικά.
Θα ήθελες να μπορούσες να τον συναντήσεις;
Νομίζω τον έχω συναντήσει!
